ایکینجی حیسه بورادا
بین الخالق ایستراتئژی آراشدیرمالار مرکزینین رهبری، پرزیدنتین اکس-کمکچی‌سی، پولیتولوق ائلدار نمازووون آخار. آذ-آ مصاحیبه‌سی:
- میللت‌چی‌لیکله دموکراتییا بیر-بیرینه ضد سس‌لنمیر کی؟
- نیه آذربایجان‌دا دموکراتییا ایدئیالاری ایستدییمیز قدر حیات طرزینه چئوریلمه‌ییب؟
صحبت یالنیز حاکمیت‌دن و موخالیفت‌دن دئییل، جمعیتین اؤزون‌دن ده گئدیر. سببلردن بیری اودور کی، بوتون دونیادا دموکراتیک سیستئملر اؤز تاریخی عنعنه‌لرینین اوزرینده قورولوب. دموکراتییا هر بیر خالقین کئچدیی تاریخی یولون سون و قاچیلماز بیر مرحله‌سی‌دیر. آوروپادا دموکراتیک سیستملر اونلارین اؤز تجروبه‌لری و تاریخلری اساسین‌دا قورولوب. اونلار بونو کناردان ایدخال مدلی کیمی گتیرمه‌ییبلر. تأسفلر اولسون کی، بیزده اس اس ار ای داغیلدیق‌دان و بیز موستقیللییمیزی الده ائتدیکدن سونرا یاناشما بیر قدر فرق‌لی اولدو. هر کس آوروپادا حاضر مدلرین اولدوغونو، اونلارین تطبیق ائدیلمه‌سی گرکدیینی دوشوندو. یعنی اورادا بو ایشلییرسه، بورادا دا ایشله‌مه‌لی‌دیر. اصلین‌ده ایسه ائله دئییل. دموکراتییا «مرسدس» دئییل کی، آلیب ایستیفاده ائد‌سه‌ن.
ایکی مثال چکه‌جه‌یه‌م. یئرلی اؤزونو ایداره ائتمه مکانیزملری اولان بلدییه‌لر وار. اینسانلارین چوخو بو گونه کیمی بونون نه دئمک اولدوغونو آنلامیر. لاکین بیزیم اؤز تاریخی عنعنه‌لریمیز وار. اورتا عصره عایید بوتون مؤلفلری اوخوسانیز، گؤررسینیز کی، آذربایجانین هر کندینده، شهرینده آغساققاللار شورالاری اولوب و اونلار دا لوکال اهمیت کسب ائد‌ن بوتون مباحثه‌لی مسئله‌لری حل ائدیبلر. او مسئله‌لره مرکزی حاکمیت قاریشماییب و اونلار پروبلملرینه عادت-عنعنه‌لرینه اویغون حل تاپیبلار. اصلینه قالسا، بو، یئرلی اؤزونو ایداره ائتمه اینستیتوتودور. هانسی آذربایجان‌لیدان سوروشسان، آغساققاللار شوراسینین نه اولدوغونو آنلایاجاق. اصلین‌ده بیز آذربایجان‌دا آغساققاللار شوراسی یاراتمالییدیق و قانونلا بونون فعالیتینین تأمیناتی اوچون مالییه اساسلارینی فورمالاشدیرمالییدیق کی، اونلار اؤز بؤلگه‌لرینین لوکال مسئله‌لرینی حل ائتسینلر. بیز او یوللا گئتسک، اؤز کؤکوموزون اوزرینده دئموکراتیک، معاصر یئرلی اؤزونو ایدارئتمه سیستئمی یاراداجاغیق. یوخسا بیز دئسک کی، فران‌سادا هان‌سی‌سا مودئل وار، اونو دیلیمیزه چئویریب آدینی بلدییه قویاق و اونو بورادا تطبیق ائدک، جمعیت بونا منفی یاناشاجاق.
اصلین‌ده آوروپاداکی یئرلی اؤزونو ایداره ائتمه سیستملری ده اورتا عصرلرده اؤزلرین‌ده اولان مدلین اساسین‌دا قورولوب و حتی اونلار بو ایشی گؤررکه‌ن اورتا عصرلرده ایستیفاده ائدیله‌ن آدلاری بئله دییشمه‌دیلر. مثلاً، بو گون بریتانییا پارلامنتین‌ده ایسپیکر، اورتا عصرلرده اولدوغو کیمی، قویون یونو ایله دولو کیسه‌نین اوزرینده اوتورور. هئچ کیم بونا گولوب، آرخایک شئی اولدوغونو سؤیلمیر.
غرب قدر دموکرات - ائل کونسپسییاسی
- اونسوز دا تاریخین‌ده‌کی یاخشی عنعنه‌لردن فایدالانماغا هر زامان غرب اؤنجوللوک ائدیب. بو، شرقین همیشه آغریلی یئری اولاراق قالیب. ایکینجی مثال نه حاقین‌دادیر؟
- بیز تئز-تئز دئییریک کی، آمریکادا پرزیدنته وئریله‌ن هدییه‌لر فیلان قیمتدن و فیلان حجمدن یوخاریدیرسا، اونو موطلق موزئیه تقدیم ائتمه‌لیدیر. یعنی آمریکا پرزیدنتینین بونا ایختیاری یوخدور. بیزده ایسه چوخلاری بونا باخیب دئییر کی، گؤرون اونلار نئجه اینکیشاف ائدیبلر و بیز اونلاردان نه قدر گئریدییک. دده قورقود داستانینی اوخویون. بورادا گؤستریلیر کی، ایلده بیر دفعه خان اؤز ائوینی یاغمالاداردی. یعنی بیلر طرفین‌دن سئچیلمیش خان عائله عضولرینی گؤتوروب یاشادیغی یئردن چیخاردی، اونون تشکیل ائتدیی تویا (بایرام، شن‌لیک) گلن شخصلر اونون چادیرینا گیرر و اورکلری ایستدیکلری شئیی گؤتورردیلر. بونون معناسی او دئمکدیر کی، خان سئچیلمیسه‌نسه، الده ائتدیین بوتون هدییه‌لر و قنیمتلر سنه مخصوص دئییل. سنی سئچمیشیک کی، بیزه خیدمت ائد‌سن. یعنی مین ایل اول بیزده بئله عادت وار ایدی. سئچدیین خان خالقین حسابینا وارلانا بیلمز. ایلده بیر دفعه اونون ثروتی بؤلوشدورولدو کی، عدالت برپا ائدیلسین. دموکراتییایا خاص اولان اینستیتوتلار، عادت-عنعنه‌لر بیزیم اؤز کؤکوموزده، تاریخیمیزده وار و بیز دموکراتییانی اونون اوزرینده قورمالیییق.
تورک دونیاسینین یاراتدیغی گؤزل بیر ائل کونسپسییاسی وار. ائل هم واحید میللت دئمکدیر، هم اراضی و اوبا، هم ده عدالتی دؤولت قورولوشو. بو سؤزون ایچریسینده اوچ معنا وار و اوچو ده چوخ اؤنملیدیر. باخ بئله تاریخی عنعنه‌لرین اوزرینده معاصر دؤولت قورولاندا هم داواملی اولور، هم ده اینسانلار اوچون ده اونو قبول ائتمک، آنلاماق چوخ راحت اولور. یوخسا بیز دموکراتییایا فرانسا و یا آوروپادا ایجاد اولونموش خاریجی مال کیمی باخساق، بیزیم جمعیت‌ده او، هئچ واخت ایستدییمیز کیمی قبول ائدیلمه‌یه‌جک.
اونا گؤره ده حاضردا ساغلام میللتچیلیک ده اؤنملیدیر، چونکی بیز ائله بیر دونیادا یاشاییریق کی، بوتون میللتلر اؤزلرینی قوروماق اوچون بو ایدئولوگییایا ال آتماغا مجبوردورلار. اونا گؤره ده بیز ایندی آوروپادا ساغچیلارین ایلده‌ن-ایله و سئچکی‌دن-سئچکییه گوجله‌نمه‌لرینی گؤروروک. بعضی یئرلرده اونلار آرتیق حاکمیته ده گلیبلر. ۲۰ ایل بون‌دان اول بو پارتییالارین هئچ پارلامئنت‌ده تمثیل اولونا بیله‌جکلری دوشونولموردو، اما ایندی اونلار حاکمیت‌ده اوتورورلار. آمریکا کیمی دموکراتیک دونیانین لیدئری ساییلان اؤلکه‌یه ساغلام میللت‌چیلری تمثیل ائد‌ن شخص پرزیدنت سئچیلیب و دونیایا بیان ائدیر کی، دونیانین گلجیی موستقیل دؤولتلرین ماراقلارینین اوزلاشماسیندان کئچیر. بئله بیر وضعیت‌ده بیز بیر طرف‌دن اؤز میللتیمیزی بو چتین دؤنمده قورویوب ساخلاماق اوچون ساغلام میللتچیلیین ایدئولوگییاسینی گوجلندیرملیگیک، عینی زامان‌دا، دونیوی و دموکراتیک سیستئمی اؤز کؤکلریمیزین اوستونده اینشا ائتملیگیک. بیز نه پاریس‌دن، نه بروکسل‌دن، نه ده واشینگتن‌دان گؤندریله‌ن ماتئریال اساسین‌دا بو اینشانی آپارمامالیییق.
- ائل کونسئپسییاسی. کیفایت قدر ماراقلی آدی وار. یعنی تورکلر بونو مقبول حساب ائدیرلرمی؟
- «ائل» سیاسی دوکتریناسی حاقین‌دا بیر سیرا تورک دؤولت باش‌چیلاری مقاله‌لرله چیخیش ائدیبلر. بو آرتیق عموم تورک آنلاییشی‌دیر. بونون دا خصوصیتلریندن بیری اودور کی، ائلده هامی اوچون راحت و سربست یاشاماق آزادلیقلاری یارادیلیر. بونا گؤره «ائل کونسئپسییاسی» تورک خالقلاری اوچون الوئریشلیدیر، یعنی اونلاری منتالیتتینه، عادت-عنعنه‌لرینه اویغون تاریخی کونسپسییادیر.
- بیزده هر دفعه میللتچیلیک آنلاییشی گونده‌مه گلن‌ده درحال «آذربایجان‌دا دیگر ائتنیک قروپلار دا وار و ناراضی‌لیق یاراداجاق» کیمی فیکیرلر تیراژلانماغا باشلانیلیر. بئله کئچید بو ائلده بؤلوجولوک یاراتمازمی؟
- کئچن مینیل‌لیکلرده آوراسییا ماتئریکینده ان بؤیوک ایمپراتورلوقلاری تورک خالقلاری یارادیب و یوزلرله باشقا خالقلار همین ایمپئرییالاردا راحت یاشاییبلار. اونلار تورکلرله بیر یئرده، چیین-چیینه محاربه‌لر آپاریب، غلبه‌لر قازانیبلار. ائل آنلاییشی تورک دونیاسینین ایچین‌دن چیخان آنلاییش اولماقلا، برابر، عینی زامان‌دا، بوتون آوراسییا مکانین‌داکی خالقلارین دا راحت یاشاماسینی نظرده توتان ایدئولوگییادیر. اونا گؤره ده هانسی ائلی – تاریخی ایمپئرییالاری گؤتورسه‌نیز، گؤررسینیز کی، اورادا تورکلر بیر چوخ حاللاردا چوخلوق دا تشکیل ائتمه‌ییبلر، اما اونلارا چوخ‌لو سایدا خالقلار، میللتلر قاتیلیبلار و اونلارین حیاتین‌دا چوخ جزعی میقداردا مرکزی حکومتین رولو اولوب. یعنی هر بؤلگه‌نین موستقیل‌لیگی کیفایت قدر گئنیش اولوب، هر خالق ایستدیی قایدادا یاشاییب و ائلده قبول ائدیلمیش قای‌دا-قانونلارا رعایت ائدیبلر. بونون سایه‌سین‌ده اونلار اؤزلرینی سربست حس ائدیبلر و اؤزلری اوچون بونو مقبول ساییبلار.
روس عالیملری روسییا ایمپئرییاسی یارانان‌دا تورک-سلاویان بیرلیینین بوتون تاریخینی ساختالاشدیردیلار. اونلار یئنی بیر ایدئولوگییا اویدوردولار کی، گویا تورکلر هر زامان روسلاری ازیبلر و روسلار دا اونلارلا موباریزه آپاریبلار. تاریخی پروسئسلر ایسه تامام باشقا جوردور. سسری زامانین‌دا بونو دانیشماق قاداغان ایدی. یالنیز بیر رئژیسسور – تارکووسکینین فیلملرین‌دن بیرین‌ده بو حاق‌دا گؤزل سهنه‌لر گؤرموشه‌م. رس‌می تاریخ کیتابلارین‌دا یازیلیردی کی، تورکلر هوجوم ائدیب هان‌سی‌سا روس کنیازلیغینی اله کئچیردیلر، تارکووسکی ایسه گؤستریر کی، روس کنیازلاری اؤزلرینین قوهوملاری و دوستلاری اولان تورک خانلاری ایله بیرگه باشقا تورک خانلارینین دستکلدیی باشقا روس کنیازلاری ایله موباریزه آپاریبلار. یعنی اورادا هر ایکی بیرلیک سلاویانلار و تورکلردن عبارت ایدی.
آلئکساندر نئوسکی روسلارین مشهور قهره‌مانی‌دیر. گویا کی، او، بالتیکیانی و آلمان اوردئنلری ایله موباریزه آپاریب. روسلار بونون حاقین‌دا فیلملر چکیبلر. تاریخی سندلره باخین. بو آدام تورک ائلینین بیر حیسه‌سی اولوب. اونون تورک خانلاری ایله سازیشی وار ایدی و آلمانلار دیرنمیش‌دیلر کی، او سازیشی پوز و بیزله سازیش ایمضالا، اما نئوسکی تورکلرله سازیشه صادق قالاجاغینی دئدی. اصلین‌ده آلئکساندر نئوسکینین داواسی موستقیل‌لیک اوغرون‌دا یوخ، تورک خانلاری ایله ایمزالادیغی سنه‌ده صادق قالماق داواسی ایدی و تورک خانلاری دا نئوسکییه بو ساواش‌دا دستک وئریردیلر.
گویا مونقول-تاتار اوردوسو ایله روسلارین آراسین‌دا کولیکووا دؤیوشو دئییله‌ن بیر شئی باش وئریب. اصلین‌ده ایسه بو اویدورمادیر. تاریخ‌چیلر دئییرلر کی، بونا بنزر دؤیوش اولوب، اما بورادا روس کنیازلاری ایله چیین-چیینه تورک خانلاری دا دایانمیش‌دی. ماراقلی مقام اودور کی، مونقوللارین طرفین‌ده ارمنیلر ووروشوردو. اونلار جنوبی قافقازدان کئچیب، روس تورپاقلارینا گیرنده اونلارا قوشولان دسته‌لردن بیری ده ارمنیلر اولوب.
دئمک ایستدییم اودور کی، تورک ائلی سلاویانلارا دا، فارسدیل‌لیلره، قافقازدیل‌لیلره هر زامان مقبول اولان بیرلیک اولوب. بورا هر کسین راحت‌لیقلا قوشولماسی، اونلارین اوزون ایللر عرضینده بؤیوک ایمپئرییالار یاراتماسینا ایمکان یارادیب. بو ایمپئرییالارین سرحدلری بیر طرف‌دن آوروپایا، دیگر طرف‌دن چینه چاتیردی. بونون هامی‌سی ائل ایدئولوگییاسی و کونسئپسییانین اساسین‌دا یاناشمانین نتیجه‌سی ایدی. اونا گؤره ده ساغلام میللتچیلیک، ائل ایدئولوگییاسی دئدیکده، بو هئچ ده باشقا میللتلره قارشی اولان مسئله دئییل. عکسینه بو اونلارا راحت یاشاماق، تهلوکه‌سیزلیکلرینی تعمین ائتمک شرایطی یارادیر.
فیکیر وئرین، آوروپادا یارانمیش ایمپئرییالارین مرکزلری اولوب و بو مرکزلرده ایندییه قدر قالان بؤیوک سارایلار، قیزیللار و س. یئر آلیب. بس نیه تورک ایمپئرییالاریندا بو اولماییب؟ اونا گؤره کی، مرکزی حکومت بورادا یئرده قالانلاردان مجبوری شکیل‌ده وار-دؤولتینی آلمیردی. حتی بو یاخینلاردا روسییا لیبرال دموکراتیک پارتییاسینین صدری ولادیمیر ژیرینووسکی سون سئچکیلرله باغلی کسکین چیخیش ائدیب، دئدی کی، تورک ایمپراتورلاری، مونقول-تاتارلار بئله آز وئرگی ایستییردیلر، اما سیز موسکوادا بیزیم الیمیزدن هر شئیی آلیبسینیز.
آذربایجانی خلاص ائد‌ن «درین میللت»
- هم دؤولت، هم خالق اولاراق باش وئره‌جکلره نه درجه‌ده حاضیریق؟
- ایلک دفعه تورک آدی هله ائرامیزدان بیر نئچه مین ایل اول آککاد یازیلاریندا آشکارلانیب. اورادا تخمیناً تاریخی آذربایجان اراضی‌سین‌ده توروک چارلیغینین و خالقینین آدی قید ائدیلیر. بوتون عالیملر ده دئییرلر کی، تورک سؤزو توروک سؤزونون قیسالدیلمیش واریانتیدیر. آکادمیک بارتولددان توتموش بوتون تورکولوقلار اوچون بو حقیقتدیر. ان آزی ۸ مین ایل اول بو اراضی‌ده سویادی تورک اولان و قیراقدان دا تورک دئیه چاغیریلان بیر میللت یاشاییب. او دؤورده یاشایان خالقلارین چوخو اریییب گئتدی. او واخت دا بیز گؤیه باخیب تانرییا اینانیردیق، ایندی ده الله سؤزویله تانری سؤزو آراسین‌دا فرق قویموروق. بو تانری بیزی ۸ مین ایلدیر قورویوب ساخلاییبسا، دئمه‌لی، بو میللتین گئنین‌ده اونو قورویان چوخ گوجلو مکانیزملر وار.
- ماراق‌لیدیر، آذربایجان‌لیلاری ایندییه قدر قورویان مکانیزم هان‌سی‌دیر؟
- موختلیف خالقلاردا موختلیف اینستیتوتلار اولوب. تورکییه‌ده معاصر تورک دؤولتینین سوتونو اوردو ساییلیر، ارمنیلرده بو رولو همیشه کیل‌سه اویناییب. آذربایجان تورکلرین‌ده مینیل‌لیکلرله، عصرلرله بو رولو ضیالیلار اویناییب - نسیل‌دن نسیله، ائلده‌ن ائله...
بورادا ۸ مین ایل بیر-بیریله زنجیرواری فورمادا بئل سوتونو کیمی باغلی تورکلوک اینستیتوتو وار. بو، هئچ واخت قیریلماییب. بونو دا ائلده‌ن-ائله، نسیل‌دن نسیله یاشادان آذربایجانین عالیملری، ضیالیلاری، دوشونه‌ن بئیینلری اولوب.
تورک تجروبه‌سین‌ده آنالوگییا گتیرسک، گؤرریک کی، اونلاردا «درین دؤولت» آنلاییشی وار، جنوبی قافقاز، آذربایجان تورکلرین‌ده بونو «درین میللت» آنلاییشی عوض ائدیر. بو حاق‌دا دونیا عالیملری معین آراشدیرمالار آپاریرلار. بو یاخینلاردا گئنیتیک آراشدیرمالار آپاران ان نفوذلو عالیملردن بیرینین چیخیشینا قولاق آسدیم. او دئییر کی، ۸ مین ایل اول شومرین ان بیرینجی شهرینده - اوروک شهرینده یاشایانلار تورکدیل‌لی اولوبلار. جنوبی قافقاز و آذربایجان طرفه اونلار میقراسییا ائدیبلر. اونلارلا ایندیکی آذربایجان‌لیلار آراسین‌دا ۴۰% گئنئتیک اوخشارلیق وار. صحبت ان قدیم سیویلیزاسییادان، معاصر دونیانین بئشیی ساییلان مدنیتدن، اونون ایلک شهری اولان اوروک‌دان گئدیر. عالیملر اونو تورکدیل‌لی ساییر، پروتوتورکلرله باغلاییرلار. اونا گؤره ده ائله دؤورلر اولوب کی، موختلیف گئوسییاسی پروسئسلر نتیجه‌سین‌ده بیزه چوخ بؤیوک ضربه‌لر دییب، بعضی زامانلاردا بیز دؤولتچیلییمیزی ایتیرمیشیک، بیر سیرا حاللاردا باشقا خالقلار ؤکمران‌لیق ائدیبلر، اما بو ۸ مین ایل عرضینده بونلارین هامی‌سی اریییب گئتسه ده، بیز یاشاییریق. امینه‌م کی، بیزی ۸ مین ایل عرضینده یاشادان «درین میللت» آنلاییشی اولوب. او بیزه ایمکان وئریب کی، بو قدر بؤیوک یولو کئچیب، بو گونه گلک. بیزله عینی واخت‌دا شومر و آکد یازیلاریندا آدلاری چکیله‌ن خالقلارین هئچ بیری بو گونه قالماییبلار.
- بیز گئوسییاسی لاییحه‌لردن دانیشدیق، اما بیز هله ده بونو گئرچکلشدیره‌جک شورایا صاحب دئیی‌لیک. یعنی بو وضعیت‌ده بئله لاییحه‌لرین رئاللاشماسی نه درجه‌ده رئال‌دیر؟
- بوتون حاللاردا بیزه قاراباغ مسئله‌سی و دیگر لاییحه‌لری کووردیناسییا ائتمک اوچون قوروم اولمالی‌دیر. بو حاق‌دا دفعه‌لرله دئمیشه‌م. بیر مثلاًی وورغولاماق ایستییرم. بو لاییحه شیمالی آذربایجان‌دا یاشایان ۱۰ میلیونلوق خالقین پرویئکتی دئییل. بو، ۵۰ میلیونلوق آذربایجان تورکونون پرویئکتی‌دیر. من چوخ سئوینیرم کی، ایندی موختلیف اؤلکه‌لرده - آمریکادا دا، آوروپادا دا بو حاق‌دا دوشونه‌ن و چالیشان چوخ‌لو سایدا سویداشیمیز وار. بو حاق‌دا تبریزده ده، واشینگتن‌دا دا، نیویورک‌دا دا، بروکسل‌ده ده، گنجه‌ده ده، باکی‌دا دا دوشونه‌ن، بو ایدئیالاری رئاللاشدیرماق اوچون هر شئی‌دن کئچمه‌یه حاضر اولان میلیونلارلا هموطنیمیز وار. اساس گوجوموز بورادادیر. بیز بو پروسئسی بیرگه آپارا بیلسک، ایستدییمیزه نایل اولاجاغیق. واحد آذربایجان دؤولتی فورمالاشاندان سونرا آرتیق اساس یوک دؤولت اورگقانلارینین اوزرینه دوشه‌جک. ایندی ایسه ۵۰ میلیونلوق آذربایجان تورکو اؤزو بو پروسئسی آپارمالی و حیاتا کئچیرمه‌لیدیر.
