۲۰-جی عصرین اؤنلرین‌ده آذربایجان‌دا میللی شعور اویانمیش‌دی. میللی شعورون اویانیشی میللتین اؤز اصلینی-کؤکونو، تاریخینی تانیماسی پروبلئ‌می ایله سیخ باغلی ایدی. گونئی‌لی-قوزئی‌لی آذربایجان‌دا معاریف‌چی‌لیک و میللی اؤزونودرک پروسئ‌سینین یئنی مرحله‌سی باش‌لانیر. معاریف‌چی ضیالیلار خالقی کوتلوی شکیل‌ده علمه، معاریفه ییه‌له‌نمه‌یه و بو یول‌دا اؤز حاقینی قوروماغا چاغیریردی. آذربایجان جمعیتین‌ده اساس‌لی دؤنوش یارادان ضیالیلاردان بیری ده میرزه سادیق خان فراهانی ایدی.

کولت. آز خاتیرلادیر کی، فراهانی ۲۲ ایول ۱۸۶۰-جی ایلده سولتانابادا (ایندیکی اراکا) باغلی کازران کندین‌ده دوغولوب. اصل آدی میرزه سادیق خان اولوب، آتاسی حاجی میرزه حسین و آناسی طرفین‌دن اونلو قاجار وزیری میرزه ابولقاسیم قایممقامین قوهومودور. عائله‌سین‌ده شاعر و دؤولت آداملارینین چوخ اولماسی سایه‌سین‌ده یاخشی بیر تحصیل گؤروب. عرب دیلی و ادبیاتی، تاریخ، فلسفه، ریاضیات، آسترونومییا فننلری ایله یاناشی آوروپا ادبیاتینی دا اؤیرنیب.

کیچیک یاش‌دا شئیرله ایلگیله‌نمه‌یه باشلایان فراهانی آتاسینین اؤلومون‌دن سونرا (۱۸۷۴) تئهرانا یوللان‌دی. بورادا امیر نیزام حسنه‌لی خان گرروسی و شاه‌زاده تهماسیب میرزه موییدوددؤوله‌نین تق‌دیر و حمایه‌سینی گؤردو. شئیرلرین‌ده اؤنجه پروانه تخل‌لوسونو ایشلدرکه‌ن، سونرا امیر نیزاما حؤرمتله امیری تخل‌لوسو ایله یازماغا باشلادی. تئز بیر زامان‌دا قاجارلار مملکتین‌ده مشهورلاش‌دی. موزففرددین شاه قاجار طرفین‌دن ۱۸۹۶-جی ایلده اونا «ادیبولمه‌مالیک» لقبی وئریل‌دی. ۱۸۹۸-جی ایلده تبریزده قورولان لوغمانییه مدره‌سه‌سینین مودیر مواوینلیینه دعوت ائدیل‌دی. بوردا محمدعلی خان تربیتله چیین-چیینه چالیشمیش‌دی.

تبریزده ضیالیلارین، شاعر و عالیملرین توپلاشدیغی «لوغمانییه» مکتبین‌ده ادبی، درنک فعالیت گؤسترمه‌یه باشلادی. بو ایلک ادبی درنیی میرزه سادیق خان ادیبولمه‌مالیک ایداره ائدیردی.

میرزه سادیق خان فراهانی ده ژورنالیستیکا ایله مشغول اولوردو. ۱۸۹۸-جی ایلده هفته‌لیک "ادب" قزئتینی چیخارمیش‌دی. قافقاز و خارزم سیاهتلرین‌دن سونرا بو قزئتی مشهدده نشر ائتمه‌یه داوام ائتدی.
میرزه سادیق خان فراهانی ۱۹۰۵-جی ایلده باکی‌دا فارس دیلین‌ده علاوه‌لی تورک دیلین‌ده "ایرشاد" قزئتینی چیخاردی.

مشروته حرکتلرینی دستکله‌یه‌ن فراهانی، بیرینجی مج‌لی‌سین آچیلماسییلا بیرلیک‌ده مجلیس قزئتینین یازی ایشلری مودیرلیینه تعیین ائدیل‌دی. ۱۹۰۷-جی ایلده هفته‌لیک "ایراق-i اج‌م" قزئتینی نشر ائتدی. بیر مدت موختلیف شهرلرده، او جمله‌دن سیمنان و یزدده حاکم‌لیک ائتدی.

میرزه سادیق خان فراهانی ۱۹۱۳-جو ایلده «آفتاب» قزئتینین رئداکتورو و صاحبی ایدی.

میرزه سادیق خان فراهانی ۲۱ فئورال ۱۹۱۷-جی ایلده تئهران‌دا وفات ائتدی. «کاوه» ژورنالینین ۱۷-جی نؤمره‌سین‌ده اونون حاقین‌دا نئکرولوق درج ائدیلمیش‌دی.

کلاسسیک شئیرین هر نؤوون‌ده قله‌مینی سینایان فراهانی داها چوخ قسی‌ده طرزین‌ده اوغور قازان‌دی. مشروته دؤورون‌دن سونرا وطن سئوگی‌سینین اؤن پلانا چیخدیغی قسی‌ده‌لرین‌ده دؤنه‌مینین بوتون سیاسی فعالیتلرینی ایزله‌دی. خالقی هورریت و مشروتیت یولون‌دا موجادیله‌یه چاغیردی.

شئیرلری اؤلومون‌دن سونرا واهید دستگیردی طرفین‌دن توپ‌لاناراق نشر ائدیلمیش (تئهران، ۱۳۱۲ ه.ش.) و بونون داها سونرا موختلیف چاپلاری مؤوجوددور.

میرزه سادیق خان فراهانینین باش‌لیجا اوستونلوکلرین‌دن بیری میللی ایدئیالاری اورتایا قویماق اوچون داها الوئریش‌لی بیر واسطه‌نی - مطبوعاتی سئچمه‌سی ایدی. اونون ایدئیالاری ایران اهالی‌سینین اینکیشافین‌دا، میللی منسوبیتلرینی درک ائتمه‌سین‌ده، بیر میللت کیمی فورمالاشمالارین‌دا ایستیقامتوئریجی رول اوینامیش‌دیر. ادیبولمه‌مالیکین سئچدیی مطبوعات خالقین کوتلوی شکیل‌ده معاریفله‌نمه‌سی، ایران میللتینین اویانیشی، میللی و دینی بیرلیک ایدئیاسینین یاییلماسی باخیمین‌دان چوخ اؤن‌م‌لی ایدی.