اؤت‌ن یوزیلین اوللرین‌ده روسییادا چیخان "نووایا ورئمیا" درگی‌سینین "خالق قهره‌مانی"، ایتالییا مطبوعاتینین "ایرانین هاننیبالی" آدلاندیردیغی، مشروطه حرکاتینین رهبری ستارخانین حیاتی، اونون کئچدیی موباریزه یولو، خصوصاً مشروطه حرکاتین‌داکی تاریخی رولو، سرکرده‌لیک مهارتی و اؤمرومون فاجعه‌لی سون‌لوغو باره‌ده دانیشان ا.رحیم‌لی دئییر: "تهرانین یاخینلیغین‌دا، هزرت ابدولزیمین "توتی" آدلانان باغین‌دا آدینا و قهره‌مان‌لیغینا لاییق اولمایان چوخ سؤنوک بیر مزاردا اویویان ستتار حاجی اوغلو ۱۸۶۷-جی ایل آوقوستون ۱۶-دا قاراداغ‌دا آنادان اولوب. آتاسی حاجی حسن عائله‌سینی شخصی تصروفاتی و خیردا آلوئرله دولاندیرارمیش. حاجی حسنین وفات ائتمیش اوولکی آروادین‌دان بیر قیزی و بیر اوغلو، سونراکی ائولندیی آروادین‌دان ایسه ستتار، ایسماییل و قافار آدلارین‌دا اوچ اوغلو، بیر قیزی دونیایا گلیر. ستتار اوچونجو اوغلان اوشاغی ایدی. او، ایلک تحصیلینی موللاخانادا آلمیش، ائرکه‌ن یاشلارین‌دا مدره‌سه‌نی ترک ائد‌رک تصروفات ایشلرین‌ده آتاسینین کؤمک‌چی‌سی اولموش‌دو".

ستتار اوشاقلیغین‌دان زیرک ایمیش: "چئویک، اوشاق اویونلارین‌دا بئله مغلوب اولماغی سئومه‌یه‌ن ایمیش، بو فرقلندیریجی جهتلر اونو اؤز یاشیدلاری آراسین‌دا فخری "خان" تیتولو ایله مشهورلاشدیرمیش‌دی. ستتارخانین بؤیویوب بوی آتدیغی عائله چاریزمین، هم ده شاه‌لیق ایستیبدادینین باریشماز دوشمه‌نی ایدی. هر ایکی زولمکار رئژیمین علیهینه چیخانلار چوخ واخت حاجی حسنین کوماسین‌دا سیغیناجاق تاپیردیلار. چار مأمورلارینین زوراکی‌لیغی علیهینه اولدوغو اوچون آرازین او بیری ساحلینه – قاراداغا کئچه‌ن فرهاد آدلی شخص ستتارخانین قارداشی ایسماییل طرفین‌دن حمایه اولونموش‌دو. فرهادی حمایه ائدیب گیزلتدیی اوچون تبریز ولیهدینین امریله ایسماییل دارا چکیلمیش‌دی.

اوغلونون دردینه دؤزه بیلمه‌یه‌ن، هم ده یئرلی مأمورلار طرفین‌دن تعقیب اولونوب ایزله‌نیله‌ن حاجی حسن قاراداغ‌دان تبریزه کؤچمک مجبوریتین‌ده قالیر. او، تبریزده اوزون مدت یاشایا بیلمیر، خسته‌لنیر و یئنی‌دن قاراداغا قایی‌دیر. آز سونرا بورادا وفات ائدیر و آغیازی کندین‌ده‌کی قبیریستان‌لیق‌دا دفن اولونور".

تبریزه کؤچدوک‌دن سونرا شهرین سوسیال-سیاسی موحیطی و ستتارخانی احاطه ائد‌ن اینسانلار اونون دونیاگؤروشونون فورمالاشماسین‌دا، وطنه، خالقا باغلی‌لیق‌دا موستسنا رول اویناییر: "رئژیمین علیهینه چیخان شخصی مدافعه ائتدیینه، همین شخ‌سین طرفینی ساخلادیغینا گؤره ۱۸۹۸-جی ایلده ستتارخان تبریزده حبس اولونور و اردبیلین "نارین قالا" زین‌دانین‌دا ایکی ایله یاخین مهبوس حیاتی کئچیرمه‌لی اولور.

ستتارخان هبسخانادا تانیش اولدوغو بیر مهبوسو گیزلی یوللا آزاد ائتمه‌یه گلنلرین کؤمک‌لیگیله زین‌دان‌دان قاچیر. بیر مدت تبریزده و اطراف بؤلگه‌لرده گیزلی شکیل‌ده یاشایان ستتارخان رئژیم علیهینه، اونون یئرلرده‌کی مأمورلارینین خالقا ائتدیکلری ظلم و اؤزباشینالیغینا قارشی موباریزه آپاران دسته‌لره قوشولور. بو حاق‌دا سید احمد کسروینین، ایسماییل امیرخیزینین، کریم تاهیرزادنین، صمد سردارینییانین، رحیم ریسنییانین، مممدرزا آفیتین، روس شرقشوناسی س.م.ایوانووون و باشقا مؤلفلرین اثرلرین‌ده دیرلی فاکتلار وار. س.ا.کسروینین یازدیغین‌دان بل‌لی اولور کی، ستتارخان مشروته‌چیلره قوشولمازدان خئی‌لی اول دؤولتین "قاچاق‌چی" آدلاندیردیغی پارتیزان دسته‌لری یاراتمیش، اقتدار نماینده‌لرینه، زولمکار مأمورلارا و مولکدارلارا قارشی هوجوملار تشکیل ائتمیش‌دی. رئژیم علیهینه سلاح‌لی دسته‌لر تشکیل ائتمزدن اول ستتارخان مره‌ن‌ده گلیر و آتاسینین تانیشی رزاقولو خانین واسطه‌سیله بیر مدت مرند-خوی-سالماس ختتی اوزره یول محافظه‌چی‌سی وظیفه‌سین‌ده چالیشیر، چوخ کئچمه‌دن بو ایشی ترک ائدیب اول تئهرانا، سونرا ایسه خوراسانا گئدیر و اورادا چوخ داوام گتیره بیلمه‌ییب یئنی‌دن تبریزه دؤنور".

ستتارخان تبریزه دؤنه‌ن واخت آرتیق تبریز رئژی‌می علیهینه آیاغا قالخمیش و اونون بوتون سیاسی سوتونلارینی سیلکه‌له‌مه‌یه باشلامیش‌دی: "خالق حرکاتینین خوفو قارشی‌سین‌دا میللته مشروته آزادلیقلاری ود ائد‌ن موزففرددین شاه‌دان فرق‌لی اولاراق تاخت-تاجا گلن محمدعلی شاه آتاسینین میللته وئردیی ودلری یئرینه یئتیرمک اوزینه اجنبی سلاحینا سؤیکنیب خالقا دیوان توتماغا باشلاییر. اوسته‌لیک ایرانی نفوذ دایره‌سینه چئویرمک حاق‌دا ۱۹۰۷-جی ایل اینگیلتره-روسییا سؤودلشمه‌سینه راضی اولدو. بونون آردینجا ۱۹۰۸-جی ایل ایون آیینین ۲۳-ده خالق ائلچیلرینین توپلاندیغی مجلیس توپ آتشینه توتول‌دو. اؤلکه‌ده کوتلوی حبسلر و تعقیبلر باشلان‌دی.

مشروته حرکاتینا آغیر زربه ائندیریلدیی، وئریلمیش نیسبی آزادلیقلارین الده‌ن آلیندیغی، انجومه‌نلرین قاپیلارینا قیفیل وورولدوغو آغیر گونلرده آذربایجان، اونون باش شهری تبریز آیاغا قالخ‌دی. کوتله‌نی موباریزه‌یه قال‌دیرماق‌دا و موتشککیل هوجومو تشکیل ائتمک‌ده ستتارخان و اونون سلاحداشلاری باش‌دا اولماقلا "مرکزئ-قئیب"این، مدافعه شوراسینین و تبریز انجومه‌نینین بؤیوک و دانیلماز خیدمتلری اولموش‌دو. بو تاریخی خیدمت هم ایران‌دا، هم ده اونون حدودلارین‌دان کناردا اوبیئکتیو تاریخ‌چیلر و تدقیقات‌چیلار طرفین‌دن دؤنه-دؤنه قئید ائدیلیب. مممه‌ده‌لی شاهین مشروته حرکاتینا خیانت ائتمه‌سینه، رئژیمین ایشه سالدیغی زوراکیلیغا و آمان‌سیز جزا تدبیرلرینه قارشی تبریزلیلرین اعتراضی اولجه بازار-دوکانین باغلانماسی و کوتلوی نوماییشلرله باشلامیش‌دی. حاکمیت اورقانلاری و قوشون خالقا قارشی زور تطبیق ائتمک ایستدیک‌ده مشروته‌چیلر زورا زورلا جاواب وئرمک مجبورییتین‌ده قالمیش‌دیلار".