بو گون ۱۹۴۵-جی ایلین ۱۲ دکابرین‌دا گونی آذربایجان‌دا قورولان ۱ ایللیک جنوبی آذربایجان ملی حکومتینین ۸۰ ایللیی، سقوطونون ایسه ۸۱-جی ایللی‌دیر.

هر ایل بو گونله باغلی چوخ سایدا مقاله‌لر یازیلیر، «تاریخیمیزین قیزیل صحیفه‌سی»، «آذربایجان‌لیلارین آزادلیق نغمه‌سینین ترنمو»، «آزادلیغا سوسامیش خالقین عصیانی» و باشقا بو کیمی کهنه‌لمیش، تکرار و بئزدیریجی ایفاده‌لرله تاریخی حادثه‌نین ایلدؤنومو یولا وئریلیر. بو یازیلاردا جنوبی آذربایجان ملی حکومتینین قورولما سببلری قید اولوندوغو، شانینه تعریفلر یاغدیریلدیغی حالدا، اونون سقوطونا سبب اولان عامللر باره‌ده جدی فکر بیلدیریلمیر، سووئتلر بیرلییی دؤنه‌میندن قالان بایاغی ایفاده‌لرله مسئله اؤرت-باسدیر ائدیلیر. آنجاق دوشونولمور کی، همین دور گونئی آذربایجان ایران‌دا ملی تفکرون، ملی حرکاتین ان گوجلو مکانی اولدوغو، بونون مختاریتله نتیجه‌لندیی بیر حالدا، جنوبی آذربایجان ملی حکومتی نیه قورولماسینین ۱ ایللیینده آغیر مغلوبیتله اوزلشدی و بوگونکو گونئی آذربایجان و آذربایجان‌لیلارا ضدیتلی میراث قویدو؟

دوزدور! سید جعفر پیشه‌ورینین رهبرلیک ائتدیی آذربایجان دموکراتیک فرقه‌سینین تجروبه‌سی ایرانین معاصر تاریخینده بو قبیلدن اولان و ملی مختاریتله نتیجه‌لنن یگانه نمونه‌دیر. همین حکومت (مختاریت) بیر ایللیک فعالیتی دؤورونده تجرید و مفلیس اولموش گونئی آذربایجان اقتصادیاتینی یئنی‌دن قورماق، تورپاق اصلاحاتلاری آپارماق، اونیورسیتت تاسیس ائتمک، قادینلارا سس وئرمک حقوقونو تانیماق، تبریزی مدرنلشدیرمک، تبریزین امک بازاریندا تارازلیغی برپا ائتمک و ان اساس آذربایجان دیلینده رسمی تحصیل تشکیل ائتمک کیمی یادداقالان ایشلری حیاتا کئچیریب. آنجاق بوتون بو خدمتلره باخمایاراق، پیشه‌ورینین باشچیلیق ائتدیی آذربایجان دموکرات فرقه‌سینین میراثی هم ده سیاسی مغلوبیتی ایله یاددا قالیب و بو، هم ده آذربایجانلیلارا «دؤیوشسوز مغلوبیت»ین مایوس‌لوغونو میراث قویوب.

جسارتینه و فداکارلیغینا باخمایاراق، سید جعفر پیشه‌وری استراتژی سهو ائد‌رک، ممکن اولان واختدا تهرانا تضییقی آرتیرماق، اؤلکه‌ده یاشایان باشقا خالقلارلا بیرلیکده مدرن اداره‌چی‌لیک سیستمینین، اصول-اداره‌سینین قورولماسینا چالیشماق عوضینه، ایمپرییا رژیمینین اصلاحاتینی و "قانونی یوللارلا منارخیانین حاکم اولدوغو ایرانین دموکراتیکلشدیریلمه‌سی" کیمی اوتوپیایا اوستونلوک وئریب. بو خیالی او قدر گوجلو اولوب کی، حتی ۱۹۴۶-جی ایلین پاییزیندا، ایرانین واختکی باش ناظری قوام السلطنه آذربایجان ملی حکومتینی آرادان گؤتورمک و فدایی‌لری داغیتماق اوچون سون حاضرلیقلاری گؤررکن بئله، پیشه‌وری ۱۵-جی مجلسه سئچکیلرین و قانونی متودلارین ضروریلیینده اصرار ائدیب.

بو یانلیش حسابلاما ایسه آذربایجان دموکرات فرقه‌سینین، ملی حکومتین و گونئی آذربایجانلیلارین طالعینی حل ائدیب. پایتخته دوغرو حرکت ائتمک و یا جنوبی آذربایجان مستقل دولتینی اعلان ائتمک عوضینه، حتی زنجانی دا تهرانا وئریب گئری چکیلیب؛ و سهولرینی چوخ گئج، تهران اوردوسونون قیرغین و تالانلارا باشلاماسیندان سونرا باشا دوشوب.

سرانجامیندا ۱۱ مین سلاحلی فدایی اولدوغو حالدا ملی حکومت آدینا لایق جدی مقاومت گؤسترمک عوضینه گئری چکیلیب، گونئی آذربایجانین سونراکی نسیللرینی اوزون ایللر بویو اومیدسیزلیک، مایوسلوق و باش وئرن مغلوبیتین ووردوغو معنوی و پسیخی آغریلارلا اوز-اوزه قویوب.

گئری چکیلمه‌یین نتیجه‌سینده ایسه شاه اوردوسو جدی مقاومتله اوزلشمه‌دن آذربایجانا گیریب، ۳۰ مینه یاخین انسانی گوله‌له‌ییب، آسیب، آرالاریندا چوخ سایدا قادین و اوشاق دا اولماقلا، مینلرله انسانی اؤلوم دوشرگه‌لرینده، حبس‌خانالاردا آجلیقدان اؤلدوروب.

و بونونلا دا آیدین اولوب کی، تسلیم اولماق قیرغین و سورگونون قارشیسینی آلمیر، هم ده اونو داها دا گوجلندیریر، سونراکی رپرسیالارین آرتماسینا زمین یارادیر.

دوزدور، سید جعفر پیشه‌ورینین و باشچیلیق ائتدیی قورومون رهبرلیینین سووتلر بیرلیینه گونون طلبینه اویغون مجبوری ده اولسا اینانماسی، گووه‌نمه‌سی ده جنوبی آذربایجان ملی حکومتینین سقوطوندا مستثنی رول اویناییب. دورون وضعیتینه اویغون اولاراق، مسکوا جنوبی آذربایجان ملی حکومتینین و جنوبی آذربایجانلیلارین طالعینی قومارا قویوب، سیاسی ماراقلار اوغروندا قربان وئریب.

پیشه‌وری ائله بونو دا آزروایجان سووت سوسیالیست رسپوبلیکاسینا مجبوری مهاجرتیندن سونرا آنلاییب، "مسکوایا گووه‌نمک عوضینه ایرانداکی خالقلارلا بیرگه مرکزی حکومتین دئوریلمه‌سینه، یئنی سیستمین قورولماسینا چالیشمالی" اولدوقلارینی اعتراف ائدیب، ائله بو دا اونون هئچ واخت گئری قاییدا بیلمه‌مه‌سی اوچون آرادان گؤتورولمه‌سینه سبب اولوب.

جنوبی آذربایجان ملی حکومتینین باشچیسی هم ده سووتلر بیرلیینین یئر آلدیغی سوسیالیست جبهه‌سینده تنقیدله قارشیلاشماماق اوچون ایسته‌مه‌دن گونئی آذربایجانین تجرید اولونماسینا و مسکوانین مرحمتی‌نین امیدینه قالماسینا امکان یارادیب.

خارجی، خصوصاً ترکیه مئدیاسی، آنکارا رادیوسونون ملی حکومتله باغلی یاییملادیغی وئریلیش و ماتریاللارا، ترکیه مئدیاسینین گونئی آذربایجانی مستقل دولت کیمی تبلیغ ائتمه‌سینه اعتراض ائد‌ن پیشه‌وری اونلاری قالماقال یاراتماقدا اتهام ائدیب، "ساده مثسئله‌نی گلوبال پروبلمه چئویره‌رک ایرانا زیان وورماق"دا گناهلاندیریب.

"اگر تورک مرتجعلری تورک خالقینی آمریکا مستملکه‌چیلرینین قوجاغینا آتماق ایسته‌ییرلرسه، بیز هئچ نه دئیه بیلمه‌ریک، آنجاق آذربایجانی ایراندان آییرماغی دوشونموروک. تورکلر بونو باشا دوشمه‌لی، سسلرینی کسمه‌لی و بیزی راحت بوراخمالیدیرلار" - پیشه‌ورینین سؤزودور.

و سوندا!

بوتون بونلارا باخمایاراق، س. ج. پیشه‌ورینین باشچیلیق ائتدیی جنوبی آذربایجان ملی حکومتی گونئی آذربایجانلیلارین، عمومیتله ایراندا یاشایان تورکلرین معاصر تاریخینده اؤز مقددراتینی تعیین ائتمک اوغروندا اونودولماز تجروبه‌لری، هله ده سؤیکه‌نه بیله‌جکلری حقوقی بازادیر. اونا گؤره کی، او گوندن بو یانا او سویه‌ده یئنی بیر تجروبه، اوغور الده ائدیلمه‌ییب.