۱۹۴۱-جی ایلده توده پارتییاسینین آذربایجان شعبه‌سی قورولدو. شعبه پارتییانین تهران‌داکی اورقانلارین‌دان فرق‌لی اولاراق ائتنیک و دیل مسئله‌لرینی اؤنه چکمه‌یه چالیشیردی.

میللی مسئله‌یه موناسیبت‌ده تشکیلاتین تبریز شعبه‌سی ایله تهران‌داکی رهبرلیگی آراسین‌دا فیکیر بیرلیگی یوخ ایدی. تبریزلیلر ایرانی چوخمیللتلی بیر اؤلکه ساییردیلار، تهران‌لیلار ایسه ایران میللتینی بؤلونمز بیر بوتؤو حساب ائدیردیلر. تبریز توده‌چیلرینین فیکیرلرینه گؤره، آذربایجان دیلی آذربایجان‌لیلارین فرق‌لی بیر میللت اولدوغونو گؤستریر. [۷] تبریز شعبه‌سی آذربایجانا اؤزونو ایداره و ایالت مجلیسی قورماق حقوقونون وئریلمه‌سینی طلب ائدیردی. آذربایجان توده‌چیلری جنوبی آذربایجان‌دا آذربایجان دیلینین تحصیلده، محکمه ایشلرینده و دؤولت ایداره‌لرینده رسمی دیل اولماسینی ایستییردیلر. اما توده‌نین تهران‌داکی قوروملاری آذربایجان تورکجه‌سینی بیر لهجه ساییر و بو ایستیین علیهینه چیخیردیلار.عمومیتله، اجتماعی-سیاسی موحیطه اعتراض بوتؤولوک‌ده ۲۰-جی عصرین ۴۰-جی ایللرین‌ده یوکسه‌له‌ن خالق حرکاتی ایشتیراکچیلارینین واحید پلاتفورماسینا چئوریلمیشدی.
س. ج. پیشورینین همین ایللرده آذربایجان خالقینین میللی وارلیغینی، دیلینی، مدنیتینی اینکار ائد‌نلره وئردیی جواب بوتون میللی ضیالیلارین دوشونجه‌سینی ایفاده ائدیردی: «دیلی وطنپرستلییه موخالیف گؤره‌نلر واقعا جاهیل آداملار گرک اولسونلار. چونکی بو ایشین تزه‌لیی یوخدور. هنوز ایندی ده مسجیدلر و مینبرلرده وایزلریمیز خالقین آنلادیغی آذربایجان دیلینده وز ائدیب، دینی وظیفه‌لرینه انجام وئرمه‌یه دعوت ائدیلیرلر. بیز آنا دیلینین موخالیفلرین‌دن سوروشوروق: بو ایشده نه پیسلیک واردیر؟ نیه بیر دیل‌دن مینبرده ایستیفاده ائتمک اولور، اما مدرسه‌لرده اولمور؟». [۱۶]

بئله نتیجه‌یه گلمک اولار کی، قاجارلار اتنو-مدنی باخیمدان آذربایجان خالقینی تمثیل ائتمه‌سه‌لر ده خالقین ائتنو-مدنی اینکیشافی قارشی‌سیندا هئچ بیر رسمی مانعه ده یاراتمامیشدیلار. ساده‌جه، ایران‌دا یاشایان خالقلارین دیللرینین ایستاتوسو تاریخاً فورمالاشمیش قای‌دالارلا تنظیملندییندن، آذربایجان تورکلرینه ده بو دیلده یازیب – اوخوما وردیشی یاد ایدی. خالق بو عنعنه‌لره صادق ایدی. دئمه‌لی، پهلویلرین حاکمیته گلیشی ایله یئنی کیفیت کسب ائد‌ن میللی موناسیبتلر آذربایجان‌لیلارین میللی اؤزونودرک پروسسینی درینلشمه‌سینه سبب اولموش و عینی زامان‌دا دا آذربایجان دیلینین فونکسییالارینین گئنیشله‌نمه‌سی، هم ده بو دیلین میللی یازیلی-ادبی دیله چئوریلمه‌سی اوغرون‌دا موباریزه‌یه سبب اولموشدو.

جنوبی آذربایجان‌لیلارین آزادلیق حرکاتینین میللی زمینده میدانا گلیب اینکیشاف ائتمه‌سین‌ده اس اس ار ای-نین، خصوصاً ده شیمالی آذربایجانین رولو بؤیوک ایدی. ۱۹۴۱-جی ایلده ایرانا خاریجی قوشونلارین داخیل اولماسی و مرکزی حکومتین بؤلگه‌لرده نظارتینین ضعیفله‌مه‌سی سوویتلر بیرلیینه بو اراضی‌ده اؤز سیاسی تأثیرینی آرتیرماق اوچون شرایط یارات‌دی و بو سیاسی لاییحه‌نین حیاتا کئچیتیلمه‌سی اوچون ایران آذربایجانین‌دا میللی-مدنی و سیاسی دیرچلیشه یاردیم آدی آلتیندا جنوبی آذربایجانا باقیرووون تشببوسو ایله خصوصی قروپ [۵، س.۴۴] گؤندریلدی. تئزلیکله «وطن یولون‌دا»، «قیزیل عسگر» قزئتلری نشر اولونماغا باشلان‌دی.«وطن یولون‌دا» قزئتینین بوتون جنوبی آذربایجانی شهرلرین‌ده آبونه‌چیلری و همچینین، ایرانین آذربایجان‌لیلار یاشایان باشقا یاشاییش منطقه‌لرین‌ده اوخوجولاری وار ایدی. «وطن یولوندا» ایران قزئتلرینین چوخوندان بیر نئچه دفعه آرتیق تیراژلا، یعنی ۱۵ مین نوسخه چیخیردی. [۱۴] قزئتین نزدین‌ده تشکیل اولونموش «شاعرلر مجلیسی» ایران آذربایجانینین ۵۰-دن چوخ شاعرینی اؤز اطرافینا بیرلشدیره‌رک، اونلارین یارادیجیلیغینا یاخیندان کؤمک ائدیردی.

۷. کسکین آ. گونئی آذربایجان‌دا میللی حرکاتین تاریخی تمللری // «باکی-تبریز» درگی‌سی، №۳، مارت، ۲۰۰۶. − س. ۳۴-۳۹

۱۴. وکیلوو ج.م. آذربایجان رسپوبلیکاسی و ایران؛ ۴۰-جی ایللر. − باکی: علم، ۱۹۹۱. − ۱۳۶ سه.

۱۶. بوسنالی س. ایران آذربایجان تورکجئ‌سی. − ایستانبول: «کیتاپماتبااسی»، ۲۰۰۷. − ۲۲۷ س.