آذربایجان سیاسی قوه‌لری هله موستقیل‌لیک اعلان ائتمزدن خئیلی اول، اؤز اراضیلرینه و میللی حقوقلارینا صاحب اولماق اوچون «آذربایجان مختاریتی» شعارینی ایر‌لی سوردوکلری واخت درحال قونشو دؤولتلرین بؤیوک اعتراضلاری ایله قارشیلاشیبلار. ایران دؤولتی بو ایفاده‌ده‌کی «آذربایجان» آدینا اعتراضینی بیلدیره‌رک، بو آدا حاقی «چاتمایان» قافقازلیلاری ایران آذربایجانینا اراضی ادعالارین‌دا اتهام ائدیب و بو مسئله‌نی پاریس صلح کنفرانسینا قدر چیخاریب. روسییا دؤولتی (آغقواردییا حکومتی و بولشئویکلر)، ارمنی میللی، سیاسی-حربی قوه‌لری ایسه «مختاریت» کلمه‌سین‌ده آذربایجان‌لیلارین دؤولت‌چی‌لیک ادعالارینی گؤره‌رک، اونلارا «موختاریت» اوزینه «بیر ییغین خارابازارلیقلار» (شائومیان) وعد ائدیب و ۱۹۱۸-جی ایل مارت-ایول آیلارین‌دا کوتلوی قیرغینلار تؤرتمکلر بو «وعدلرینه» عمل ائدیبلر.

آخار. آذ خبر وئریر کی، بو سؤزلری تاریخ‌چی-عالیم سولماز روستمووا-توحیدی ۱۹۱۸-جی ایل حادثه‌لری و آذربایجان خالق جمهوریتینین یاراندیغی تاریخی شرایطله باغلی گئنیش مقاله‌سین‌ده قید ائدیب.

او بیلدیریب کی، همین دؤورده آذربایجان خالقینین وارلیغی، آذربایجان اراضیلرینین بوتؤولویو جدی تهلوکه آلتین‌دا ایدی:

«مؤوجود پلانا گؤره باکی داخیل اولماقلا بوتون خزریانی اراضیلر روسییایا، گنجه، قاراباغ، زنگزور، ایروان تورپاقلاری ارمنیستانا، زاقاتالا-قازاخ دایره‌لری ایسه گؤزله‌مه مؤوقعین‌ده دوران گورجولره کئچمه‌لی ایدی. بو شرطلر قارشی‌سین‌دا زاقافقازییا سئیمین‌ده عکس سیاسی-ایدئولوژی مؤقعلرده دوران ۴ آذربایجان فراکسییاسی اؤزون‌ده بیرلشمه‌یه گوج تاپاراق ۱۹۱۸-جی ایل ۲۸ مایین‌دا ایستیقلال بیان‌نامه‌سینی – موستقیل آذربایجان دؤولتینین یاراندیغینی اعلان ائتدیلر. لاکین باکی و ایشغال آلتین‌دا اولان تورپاقلار آزاد ائدیلمیینجه بو موستقیل‌لیک هله یالنیز «کاغیذ» اوزرین‌ده ایدی.

موستقیل‌لییه «جان وئره‌جک» قوه ایسه قافقاز ایسلام اوردوسو و یارانماق‌دا اولان آذربایجان حربی بیرلشمه‌لری اولمالی ایدی. لاکین همین ایلین ۱۷ ایونون‌دا تیفلیس‌دن گنجه‌یه گلن میللی شورا و آذربایجان حکومتی بورادا «موستقیل‌لیک» آکتینی قبول ائتمه‌یه‌ن بیر دسته یئرلی اهالی و اونلارین تانینمیش خادیملری ایله اوزلشیر. معلوم اولور کی، معین داخیلی سببلر، ائل‌جه ده «دوشمن قونشولار» احاطه‌سی فاکتین‌دان چیخیش ائد‌ن بو اهالی قروپو آذربایجان خالقینین خیلاسینی موستقیل دؤولت‌چی‌لیک‌ده دئییل، عثمانلی دؤولتینه ایلهاق‌دا - بیرلشمک‌ده گؤرور. «ایلحاق‌چیلار» آدلانان بو قروپ همین دؤور آرتیق گنجه‌ده اولان قافقاز ایسلام اوردوسونون کومان‌دانی نورو پاشا و اونون موشاویری احمد بی آغایئوین تیمسالین‌دا اؤز ترفدارلارینی تاپیرلار. «گنجه بحرانی» آدلاناجاق و آذربایجان دؤولت‌چی‌لیگی اوچون ایلک جدی تهلوکه ساییلاجاق بو حادثه‌نین تفررواتینا وارمادان میللی شورانی «خالقین ریینی اؤیره‌نمه‌دن ایروانی ارمنیلره وئرمک‌ده» اتهام ائد‌ن بعضی «رس‌می» تاریخ‌چیلره بیر ریتوریک سوال ائدک: ایشغال قارشی‌سین‌دا سرگردان دوشموش خالقین ریینی اؤیره‌نمک اوچون نه واختی، نه ایمکانی اولان میللی شورا عضولری، همین خالقین دیگر حیسه‌سینین ده موستقیل‌لیک‌دن ایمتینا کیمی ریی ایله هئسابلاشاجاغی تقدیرده آذربایجانین سونراکی تالئیینی نئجه تصور ائدیرسینیز؟ بو زامان جمعی ۴ آیدان سونرا عثمانلی ایمپئرییاسینین اؤزونون تام مغلوبیته اوغرایاراق داغیلدیغی، توتدوغو بوتون اراضیلردن چیخاریلدیغی، عثمانلی رهبرلرینین روسوایچی سئور مقاویله‌سینی ایمزالادیغی و هله سونرالار مصطفی کمالین میثیل‌سیز حرکاتی نتیجه‌سین‌ده مدافعه‌یه قالخاجاغینی نظره آلین. اودور کی، بو نؤو «خالقین رایی» و خاریجی حربی ایراده قارشی‌سین‌دا یئنه ده موقتی گذشته گئتمه‌یه مجبور اولان میللی شورا یالنیز بیر شرط ایر‌لی سورور: ایستیقلالی قوروماق!»