(جمهوریت قوروجولارینین شخصی کاراکترلری)

۲۸ مای ایستیقلالی حقیقتا ده ۲۰-جی عصر تاریخیمیزین ان شرفلی دؤورودور. چونکی بو دؤورده خالقیمیز ۱۱۴ مین کوادرات کیلومترلیک بیر اراضییه صاحب ایدی و قاراباغ آدلی قوندارما پروبلمی ایسه حل ائتمیشدی.

طبیعی کی، او دؤوده الده ائتدییمیز اوغورلارین سایی داها چوخدور. بو ایستیقلالین معنا و اهمیتیندن آراشدیرما آپارانلار ایسه یالنیز تاریخی باخیم‌دان و آرخیو سندلرین‌دن چیخیش ائدیب دؤورو آراشدیریبلار. یعنی زاقافقازییا سئی‌می داغیل‌دی، هر اوچ رئسپوبلیکا موستقیللیینی اعلان ائتدی و س. لاکین بورادا بیر مقاما دقت ائدیلمه‌ییب: بس بو ایستیقلالی اعلان ائد‌ن قوروجولارین کاراکتئرلری، شخصی کئیفیتلری نئجه اولوب؟ آخی بو جدی تاریخی حادثه‌نین باش وئرمه‌سین‌ده اونلارین داورانیش و کاراکتئرلرین‌دن، وطن ایستیقلالی نامینه بیرلشه بیلمک جهدلرین‌دن چوخ عامللر آسی‌لی ایدی.

حقیقته‌ن ده ۲۸ مای ایستیقلالینی اعلان ائد‌ن، رئاللاش‌دیران اینسانلارین شخصی کاراکتئرلری حاقین‌دا آز معلوماتیمیز وار. اصلین‌ده ۲۸ مای ایستیقلالی هم ده بو شخصیتلرین کاراکتئرین‌دن یارانیب و تاریخیمیزین قیزی‌لی صحیفه‌سینی تشکیل ائتمک‌ده‌دیر. حاضردا یازیب یئکونلاش‌دیرماق مرحله‌سین‌ده اولدوغوم «جومهوریت قوروجولاری» کیتابیم اساسین‌دا هازیرلادیغیم مقاله‌نی اوخوجولارا تقدیم ائتمک‌ده مقصدیم بو تکرارسیز اینسانلاری خالقیمیزا بیر داها تانیتماق‌دیر. یعنی بو اینسانلار ان آغیر و چتین مقاملاردا بئله وطنی سئومک هیسسلری ایله یاناشی، هم ده کاراکتئرلرینین گؤستریجی‌سی اولاراق ۲۸ مای ایستیقلالینی اعلان ائتدیلر: جومهوریت قوردولار. یعنی دونیایا نومونه اولا بیله‌جک بیر جومهوریتی آنجاق بئله ساغلام، متین و مؤهکه‌م کاراکتئرلی اینسانلار یارادا بیلردی. همین اینسانلارلا بیر آز دا یاخین‌دان تانیش اولاق.

محمد امین رسول‌زاده (آذربایجان میللی شوراسینین صدری، آذربایجان میللی قورتولوش حرکاتینین ایدئولوقو).

۱-جی مقام: ۱۹۱۸-جی ایلده م. ا. رسولزادنین اوغلو دونیاسینی دییشیر. »آذربایجان» قزئتینین موقتی رئداکتورو اولموش خلیل ایبراهیم یازیر کی، رسول‌زاده آذربایجان مسئله‌سی ایله باغلی تیف‌لی‌سه گئتمه‌لی اولدوغون‌دان اوغلونون یاس مراسیمین‌ده بیر ساعت‌دان آرتیق اوتورا بیلمه‌دی.

۲-جی مقام: ۱۹۲۰-جی ایلده م. ا. رسول‌زاده حبس ائدیلیر و بعضی بولشئویکلر اونون گولله‌له‌نمه‌سینی طلب ائدیرلر. بئله مقام‌دا هبسخانایا گلیب اونو خلاص ائتمک ایسته‌یه‌ن ایستالینه رسول‌زاده دئییر کی، منیم نئچه واخت ایدی کی، گیزله‌نمک‌ده مقصدیم مقام گؤزله‌ییب سیزی دئویرمک ایدی. چونکی سیز بیزیم مملکتی ایشغال ائتمیسینیز (دقت ائدیرسینیزسه، اؤلوم تهلوکه‌سی آلتین‌دا اولان رسول‌زاده یئنه اؤزونو یوخ، آذربایجانی دوشونور و ایستالین‌دن ده اونو خلاص ائتمه‌سینی خاهیش ائتمیر).

۳-جو مقام: سووئت دؤولتی رسولزادنین یانینا بیر ائمیسسار گؤندره‌رک، اوندان سووئت حکومتی علیهینه موباریزه‌سینی دایاندیرماغی و بونون موقابیلین‌ده آذربایجانا قاییدیب ساکیت و راحت حیات یاشایا بیلجیینه تأمینات وئرجیینی چاتدیریر. لاکین رسول‌زاده بو تکلیفلرله رازیلاشمیر و دئییر: »سونونجو روس عسگری پوی‌لو کؤرپوسونو کئچیب وطنیم‌دن چیخمایانا قدر موباریزه‌می دایاندیرمایاجاغام».

نسیب بی یوسیفبی‌لی (آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورون‌ده باش ناظر).

۱-جی مقام: نسیب بی یوسیفبیلینین باش ناظر اولارکه‌ن آتاسینین اونا یازدیغی مکتوب‌دان: «عزیز اوغلوم، چوخ صبیر ائتدیم، اما یازاجاغام. سیخینتی چکه‌رک، بورج آلتینا گیره‌رک سنی یوکسک تحصیلله تعمین ائده بیلدیم. آرتیق تحصیلینی قورتاریب گلدین، شهرین ارزاق ایشلری اوزره ری‌سی اولدون. سنه یئنه من باخدیم. من‌دن یالنیز پول ایستدین. سونرا تیف‌لی‌سه گئده‌رک سئیمین معاریف ناظری اولدون. آلدیغین مااش ایله دولانمادین. بیر نئچه دفعه پول ایستدین، گؤندردیم، سونرا آذربایجانین ایستیقلالینی اعلان ائتدینیز. جومهوریتیمیزین معاریف ناظری اولدون. پایتاختیمیز باکی‌دا چالیشدین. یئنه ده مااشین خرجلرینی اؤد‌مه‌دی. من‌دن پول ایستدین. همیشه گؤندریردیم. منه عایید اولان تورپاغین بیر پارچاسینی ساتمیشدیم. همین پوللاردان گؤندریردیم. بو گون ایسه باش نازیرسن، دؤولت ری‌سی‌سه‌ن، یعنی اؤلکه‌میزین پادشاهی اولموسان. یئنه باغینین قامیشینی من آلیم؟"

۲-جی مقام: آذربایجان ایشغال ائدیله‌ن‌دن سونرا نسیب بی یوسیفبی‌لی یئولاخ-کوردمیر آراسین‌داکی یول‌دا بولشئویکلرین علی ایله قتله یئتیریلیر. اونون بالاجا ال چامادانین‌دا چوخ‌لو پولون و قیزیلین اولدوغونو دوشونه‌ن قاتیللر آختاریب هئچ نه تاپمیر. چامادان‌دا اونون دییشک پالتارینین و دیش فیرچاسینین اولدوغونو گؤروب تعجب‌لنیرلر. یعنی باش ناظر حکومت خزینه‌سین‌دن اؤزونه یول پولو دا گؤتورمه‌ییب.

الیمردان بی توپچوباشوو (آذربایجان پارلامئنتینین صدری).

۱-جی مقام: ا. م. توپچوباشوو موهاجیرت‌ده آغیر وضعیت‌ده یاشایان‌دا پولشا حکومتی اونا آیدا ۱۰۰ دوللار هجمین‌ده یاردیم وئرجیینی ود ائدیر. بیر مدت کئچیر. پولو آلمایان و احتیاج ایچین‌ده یاشایان ا. م. توپچوباشوو اؤز منلیینی و قورورونو قورویان مزمون‌دا پولشا رس‌می‌سی تادئوش قولوبکویا بئله بیر مکتوب یازیر: «سیزه بو مکتوبو یازماق‌دا مقصدیم دئدیینیز پولو منه وئرمیینیزی خاهیش ائتمک دئییل. مقصدیم اودور کی، بیلسینیز کی، او پولو من آلمیرام».

۲-جی مقام: ان آغیر وضعیت‌ده اولماسینا باخمایاراق، ا. م. توپچوباشوو آذربایجان‌لی طلبه‌لرین اوخوماسی اوچون آیریلان وساته توخونمور و ساخلاییر.

سون‌دا. بو شخصیتلر یوکسک کاراکتئرلی و ایراده‌لی اینسانلار ایدی. اونلار هم ده سیاسی تفککور باخیمین‌دان گوج‌لو شخصیتلر ایدی. اونلار اؤز کاراکتئرلرینه ضعیف‌لیگی، آغلاماغی و شیکایتلر ائتمیی یاخین قویمادیلار. یاراتدیقلاری جومهوریتین ده پروبلئملرینین حلینی بئینلخالق گوجلره شیکایتلرده یوخ، اؤزلرینین و بوتؤولوک‌ده خالقین گوجون‌ده تاپ‌دیلار. اودور کی، بو یازینی دا م. ا. رسولزادنین اؤزلرینین کاراکتئرلرینی آچان ماراق‌لی فیکیرلری ایله یئکونلاش‌دیریرام:

»آغلاماق دینی واقیه‌لرده، روح و ایمانین پاک‌لیق و استراحتی اوچون لازی‌می بیر شئی ایسه ده، دونیا ایشلرین‌ده فای‌دا گتیرمز. طبیعت اولدوقجا قددار و بیرهم‌دیر. او، گؤز یاشلارینا زرره قدر اهمیت وئرمز. او، گولمه‌یه، آغلاماغا قارشی لاقئیددیر. هله آغلاماق‌دان بیر آز دا زهله‌سی گئدیر. چونکی آغلاماق آجیزلیک علامتی‌دیر. آجیزلرین ایسه طبیعت ان بیرینجی دوشمه‌نی‌دیر. قوت‌لی اولانلاری ساخلار، ضعیف اولانلاری ازر – بودور اونون رفتاری».