آنا صحیفه کولت |
(خییوو، ساوالان داغینین قوزئیینده یئرلشن «مشگین شهر» دئییلن شهرین خالقین دیلیندهکی آدیدیر.)
سؤزجوک، یاشادیغی سس اولایلاریندان دولایی اسکی بیچیمینی ایتیرمیش و گونوموزده قوللانیلان بیچیمینی آلمیشدیر. بو اوزدن، سؤزجویون یاپیسینی و داشدیدیغی آنلامی تاپماق یولوندا سؤزجوکده اوز وئرن سس اولایلارینی آیدینلاتماق اونملیدیر.
۱- تورکجه سس بیلگیسینه گؤره ، دیلمیزده «O» سسی یالنیز سؤزجویون ایلک هیجاسیندا گلیر و اسکی تورکجهده سونوندا « O » سسی اولان بیردن چوخ هیجالی سؤزجوک یوخدور.
آنجاق بونو سؤیلهیینجه "دیلیمیزده اولان ، سونو «OV» بیچیمینده یازیلیب اوزون «O» تلفظ ائدیلن بوزوو، دمیروو، بوخوو، قاشوو، بیلوو، قیروو و .... کیمی سؤزجوکلر ندن بو قورالا اویمور؟" سوروسونو دا یانیتلامامیز گرکیر.
دوغروسو بو سؤزجوکلرین سونونداکی اوزون «O» سسی بیر سس اولایی سونجوندا اورتایا چیخمیش و سؤزجویون آنا یاپیسینی اولوشدوران سسلر ایچینده یوخدور.
اؤیلهسه، اوزون O سسینه چئوریلن سسلر هانسی سسلردیر؟ و یوخاریدا وئریلن اؤرنک سؤزجوکلرین یاپیسی ندیر؟
۲- اسکی تورکجهده «آغی/ آغو» بیچیمینده بیر یاپیم اکینین اولدوغونو بیلیریک. بو اکله تؤرنمیش سؤزجوکلردن اؤرنکلر:
- چاغداش تورکیه تورکجهسینده قولانیلان «قیراغی/ kırağı» ( سویوق هاوادا، یئرین، بیتگیلرین، آغاجین و باشقا نسنهلرین اوزرینده دونموش سو داملاجیقلاری)
- «دده قورقود»دا قوللانیلان « بوقاغو» ( قیچا باغلانان دمیر حلقه) «آغیر بوقاغو توپوقجاغین دؤگر، دئیین می؟»( قازان بیین اوغلو اوروز بیین توتساق اولدوغو بوی)
- دیوانالغات الترکده «تمیرهغو» (دریده اوز وئرن بیر جور آزار)
و ...
بو اک قوشولدوغو سؤزجوکده «av» و سونرا اوزون «O» شکیلینده تلفظ ائدیلیر و سونرا سؤزجویون بیچیمینده ثابیتلهشیر.
Ağı/ ağu > av > ô
بو سس اولایی، گونوموز تورکیه تورکجهسینده قولانیلان «قیراغی/ kırağı» سوزجویونون عینی آنلامدا آذربایجان تورکجهسینده «قیروو» بیچیمینده قولانیمینی دوشونونجه آچیقجا اؤزونو گؤستهریر:
Kırağı(qırağı) > qırav> qırov(qırô)
سوز قونوسو سس اولایینی داها یاخشی آنلاماق اوچون دیققت ائتمهمیز گرکن قونو سؤزجوکدهکی «غ» حرفینین نئجه تلفظ ائدیلمهسی دیر. سؤزجوکدهکی «غ» حرفی وورغوسوز و یوموشاق «y» کیمی تلفظ ائدیلمهلی:
Ağu : Ayu: Aau > aw >ov(ô)
Kırağı : kıraaı : kıraw:Kırow > kırov/qırov
ائلجهده «قیروو» سؤزجویونون سونوندا کی «v» حرفی ده وورغوسوز و w حرفینه داها یاخین و «O» سسی کیمی دئییلیر.
دئمک تورکیه تورکجهسیندهکی «قیراغی» و آذربایجان تورکجهسیندهکی «قیروو» سؤزجوکلرینی ایکی آغیزدا تلفظ بیچیمینی بیر یئرده دوشونونجه سس اولایینین نرمال اولدوغونو و ایکی سؤزجویون عینی اولدوغو قولایجا آنلاشیلیر:
Qırağı = qırov
(Qıraaw = qıroow)
عینی بیچیمده «بوقاغو»، « بوقوو= بوخوو» اولموش:
Buqağu > buqov= buxov
( ق >خ دیلیمیزده نرمال سس اولاییدیر.)
دئمک سونو اوزون «O» یا «OV » اولان دیلیمیزدهکی بوتون بیردن چوخ هیجالی سؤزجوکلرین بیر اؤنجهکی بیچیمی «آغو/آغی» اکی ایله بیتیر و او سؤزجوکلردهکی ov و o، «آغی/آغو> آو» سسلریندن دؤنمه سسدیر:
تمیراغی > دمیراو > دمروو (ت > د سس دییشیمی یایقین اولایدیر.)
بیلهغی > بیلاو > بیلوو( پیچاق ایتیلتمه آلتی)
و ....
بو اولای «قوو» سؤزجویونده ده اؤزونو گؤستهریر. دیوان لغات الترکده بو سؤزجوک «qaw»( چاخماق داشی ایله یاناجاق بیر طور آغاج گؤبهلیی قوروسو)
Qav(qaw) > qov(qô)
(Ô اوزون تلفظ ائدیلن O سسی نمادی یئرینه قوللانیلمیش.)
۳- «آغو/آغی» اکینین ایشلولریندن بیردی توپونیم و یئر آدلاری تؤرتمکدیر:
هیروو( خلخال بؤلگهسینده)، میشوو، دیزوو( مشگین بؤلگهسینده) ، خییوو و .....
جهانگیر قیزیل اؤزنه گؤره «هیروو» آدینین « هیراو» بیچیمیندن گلدییی اسکی متنلرده و اسکی نقشهلرده بیلینمکدهدیر. او، هیروو آدینین اسکی بیچیمینی «قیراغی» بیلیر.
خییوو آدینا گلینجه، حمدالله مستوفی نزهة القلوب (۷۴۰ه.ق)اثرینده بو آدی «خیاو» بیچیمینده قئیده آلمیشدیر.
یوخاریدا آچدیغیمیز گئنیش گیریشدن اؤیکویه گیرینجه «خییوو» سؤزجویونون بیر اؤنجهکی بیچیمی «خییاو/ xıyav) اولدوغونو گؤرمک اولور. (سؤزجویون سونونداکی
سس، وورغوسوز و w کیمی سسلهنیر.)
داها اؤنجهکی بیچیمی ایسه « خییاغی» و «قییاغی» بیچیمینده اولموش. ( سؤزجویون باشیندا ق>خ سس دییشیمی اولایی آذربایجان آغزیندا بولجا یاشانمیش اولایلارداندیر.) دئمک سؤزجوک اسکیدن گونوموزه گلینجه بو بیچیملری آلمیش:
Qıyağı > qıyav > xıyav > xiyov
(دانیشیقدا: xiyô)
قییاغی سؤزجویونون یاپیسینا باخارساق:
Qıyağı = qıyı + ağı
آغی: یئر آدی دا تؤرهدن یاپیم اکی
قییی: قیراق، کنار ، ساحل، سینیر
تاریخ
2020.02.16 / 11:56
|
مولف
منصور مظلومی
|