آنا صحیفه پلانت |
آخار. آذ سیاسی شرحچی شاهین جعفرلی ایله مصاحیبهنی تقدیم ائدیر:
– چین حاکمیتینین اویغورلارا قارشی آسیمیلیاسییا سیاستینی پیک حده چاتدیردیغی بارهده اینفورماسییالار یاییلیر...
– بو پروبلم تخمیناً ۲۵۰ ایلدیر چینین باشینی آغریدان مسئلهلردن بیریدیر. حاضردا چینین سینتسزیان-اویغور مختار ویلایتی آدلانان شرقی تورکوستان اراضیلری دایم پکین اوچون ناراحاتلیق منبعی اولوب، زامان-زامان اورادا کوتلوی اعتراضلار، عصیانلار، قانلی حادثهلر باش وئریب. ایندی بئله گؤرونور کی، چین کومونیست پارتییاسی تکجه گوج تطبیق ائتمکله بو مسئلهنین دایمی حلینه نایل اولا بیلمیجیینی درک ائدرک، داها کؤکلو چؤزوم یولو تاپیب. بو یول همین رگیوندا یاشایان تورک-موسلمان خالقلارینین میللی ایدئنتیکلیینی یوخ ائدرک اونلاری آسیمیلیاسییا ائتمکدن عبارتدیر. بونون اوچون اویغور و دیگر تورک-موسلمان خالقلارینین میللی ایدنتیکلیینین اؤنملی تمل داشلاریندان اولان تورک-ایسلام مدنیتی و عنعنهلریندن اونلاری قوپارماق سیاستی آپاریلیر. رگیوندا چین حکومتینه لویاللیق گؤسترمهیهن، آزاجیق اجتماعی فعاللیغی حس اولونان، داواملی اولاراق مسجیدلره گئدیب عبادت ائدن اینسانلار اصلاح-امک دوشرگهلرینه توپلانیر. اورادا گوندهلیک تبلیغات تدبیرلری ایله اونلارین بئینی یویولور. بوندان باشقا، اویغورلارین ائولرینی منتظم اولاراق یئرلی مأمورلار زیارت ائدیر، حتی چاغیریلمامیش قوناقلار بیر نئچه گون ائولرده قالیب، تبلیغات آپاریرلار. بیر چوخ تاریخی آبیدنین، حتی مزارلیقلارین داغیدیلماسی بارهده معلوماتلار وار. یئرلی اهالییه نظارت اوچون حکومت معاصر تکنولوژی ایمکانلاردان دا یارارلاناراق رقمسال ایزلهمه سیستمی قوروب. بوتون بو تدبیرلرده مقصد شوبههسیز کی، یئری اهالینین تاریخی یادداشینی سیلمک، اونلاری اؤز کؤکلریندن قوپارماقلا اویغور بؤلگهسینده چینه لویال اولان بیر توپلولوق یاراتماقدیر.
– اویغورلارا قارشی آسیمیلیاسییانین چینین اقتصادی سیاستی ایله بیر علاقهسی وارمی؟
– بوردا گئوسییاسی و گئو اقتصادی عامللرین ده رولو وار. سینتسزیان-اویغور بؤلگهسی چینین ان بؤیوک اینضیباطی-اراضی واحدیدیر. بو رئگیون اؤلکهنین شیمال-غرب زوناسی، دونیایا چیخیش یوللاریندان بیریدیر. چینین قلوبال اینفراستروکتور لاییحهسی اولان «بیر کمر، بیر یول» چرچیوهسینده ۳ ترانس آورآسییا اقتصادی دهلیزیندن بیری – شیمال دهلیزی (چین-اورتا آسییا-روسییا-آوروپا) بورادان کئچیر. اینشا اولونان ۱۵ قورو لیمانی (یوک ترمینالی) و ۲ هاوا لیمانی ایله سینتسزیان موهوم لوگیستیکا مرکزی اولاجاق. بو سببله، بؤلگهده اوزون مدتلی ثابتلیگی برقرار ائتمک و اعتراض پوتنسیالینی آرادان قالدیرماق چین اوچون حیاتی اهمیتلی وظیفهیه چئوریلیب. اراضی طبیعی احتیاطلارلا – نفت، گاز و کؤمورله ده زنگیندیر، اؤلکهنین قورودا حاصیل ائتدیی نئفتین ۳۰%-ی، طبیعی گازین اوچده بیری و کؤمورون ۴۰%-ی بو بؤلگهنین پایینا دوشور، بو دا سینتسزیانین چین اوچون اهمیتینی آرتیران داها بیر عاملدیر. بونا گؤره ده بؤلگهده اوزون مدتلی ثابتلیگی برقرار ائتمک و اعتراض پوتنسیالینی آرادان قالدیرماق چین اوچون حیاتی اهمیتلی وظیفهیه چئوریلیب. یعنی بو مسئله چینین میللی تهلوکهسیزلیگی و اقتصادی ریفاهی باخیمیندان چوخ اؤنملیدیر.
– اویغورلارا قارشی سون داورانیشلار اؤلکه اراضیسینده اویغور مقاومت حرکاتینین یارانماسینا سبب اولا بیلرمی؟
– آچیق دئیک کی، بؤلگه حاقدا اینفورماسییالاریمیز محدوددور. اورایا چوخ نادیر حاللاردا خاریجی ژورنالیستلر و دیپلماتلار بوراخیلیر. ایفشا ائدیجی معلوماتلارین یاییلماسیندان سونرا بو جور سفرلر ده جدی شکیلده محدودلاشدیریلیب. اونا گؤره ده اویغورلار آراسیندا هانسیسا مقاومتین اولوب-اولمادیغینی سؤیلهمک چوخ چتیندیر. اما اویغورلاری ساکیتلشدیرمک اوچون تطبیق اولونان سرت مئتودلاردان سونرا اورادا جدی کوتلوی اعتراضلارین باش وئرمهسی احتیمالی چوخ آشاغیدیر.
– نیه آمریکانی چیخماق شرطیله، غرب هله ده چینین غربینده یاشانان سیتواسییایا رئاکسییا وئرمیر؟
– بونون بیر نئچه سببی وار. اولا، چین گلوبال اویونچودور، بؤیوک گوجدور. بو اؤلکه ب ام ت تهلوکسیزلیک شوراسینین ۵ دایمی عضووندن بیریدیر، دونیانین ایکینجی بؤیوک اقتصادیاتینا صاحبدیر. اونون سیاستینه قارشی چیخماق، اونو اتهام ائتمک آسان ایش دئییل. بو، تکجه چینین بؤیوکلویوندن قایناقلانمیر. مثلاً، آمریکا سوپئرگوجدور، اما دؤولتلر چکینمهدن اونون سیاستینی تنقید ائده بیلیر. چونکی آمریکا دموکراتیک دؤولتدیر و تنقیدلره تام آچیقدیر. آمریکا مئدیاسی و ایجتیمایتینین اؤزو آمریکا هامیدان چوخ تنقید ائدیر. اما چین آزادلیقلارین اولمادیغی توتالیتار رژیمدیر و تنقیدلره دؤزوملو دئییل، ان کیچیک تنقیده بئله چوخ سرت رئاکسییا وئریر. مثلاً، بیر نئچه آی اول تورکییه خاریجی ایشلر ناظیرلیینین اویغورلارین دورومو ایله باغلی یونگول تنقیدی آچیقلاماسینا چین ایزمیردهکی کونسوللوغونو باغلاماقلا و بو جور تنقیدلرین داوام ائدجیی حالدا، باشقا تدبیرلر گؤرجیی هدهسی ایله جواب وئرمیشدی. اونا گؤره ده تورک دؤولتلری (همچینین بعضی قرب دؤولتلری ده) احتیاطلی مؤقع توتور. دیگر طرفدن، بوتون دؤولتلر، خصوصاً ده اورتا آسییا اؤلکهلری چینله چوخ درین اقتصادی امکداشلیق قوروبلار، چیندن اورایا اینوستیسییالار گلیر. اؤلکهلر بو امکداشلیغی ریسکه آتماق ایستمیر. باشقا بیر سبب بودور کی، اکثر تورک-موسلمان اؤلکهلرینین اؤزلرینده اینسان حاقلاری، دئموکراتییا ایله باغلی جدی پروبلئملر وار. یالنیز تورکییهنی بو سیرادا استثنا کیمی قئید ائده بیلریک. یعنی اؤز داخیلینده بنزر پروبلئملر یاشایان اؤلکهلرین چینی عینی پروبلئملره گؤره اتهام ائتمهسی آسان دئییل. غرب دؤولتلرینه گلدیکده ایسه آمریکاین لیدرلیگی ایله اونلار زامان-زامان چینه اؤز اعتراضلارینی بیلدیریرلر. اما اونلار دا اؤز اقتصادی ماراقلاری نامینه چوخ دا ریسک ائتمک ایستمیرلر.
– چین داخیلینده میللی آزلیقلارا قارشی آرتان تضییقلر، اوستهلیک، اؤلکهنین شرق و غربی آراسیندا اقتصادی اوچورومون آرتماسی گلهجکده سئپاراتچیلیق مئییللری و عصیان اووقاتی یارادا بیلرمی؟
– بیلیرسینیز کی، چینده اویغور بؤلگهسیندن علاوه، تیبت رگیونوندا دا اوخشار پروبلم وار. بو ایکی رگیون قونشودور، بو دا چین حکومتینی سینتسزیان اوزرینده محکم نظارتی تعمین ائتمهیه یؤنلدن علاوه عاملدیر کی، بیر رگیوندا اورتایا چیخاجاق قاریشیقلیق دیگرینه سیرایت ائتمهسین. چونکی بیرینده یاراناجاق پروبلم و مرکزی حکومتین ضعیفلهمهسی زنجیرواری شکیلده دیگرینه ده تأثیر ائده بیلر. بوندان باشقا، سون آیلاردا هونکونگ مسئلهسی ده چینین باشینی آغریتماغا باشلاییب. اوستهلیک، تایوان پروبلمی ده وار. آمریکا طبیعی کی، چینله گلوبال رقابتینده بو مسئلهلردن ایستیفاده ائتمهیه چالیشیر. اؤتن هفتهلرده آمریکا کنگرسی هم هونکونگ، هم ده اویغور مسئلهسی ایله باغلی قانونلار قبول ائدیب. بو سندلرده چینده اینسان حاقلارینین پوزولماسینا گؤره مسئول اولان رسمیلره سانکسییالارین تطبیقی و دیگر مقاملار یئر آلیب. آمریکا تایوانا حربی دستیینی ده آرتیریر. بوتون بونلار، اوبرازلی دئسک، چینین یارالی یئرلرینه دوز سپمهیه برابر آددیملاردیر و پئکینده بؤیوک قیجیق دوغورور. آمریکا بو ایستیقامتده سعیلرینی داوام ائتدیرهجک. اونا گؤره دوشونورهم کی، حتی ایکی اؤلکه آراسیندا تیجارت موقاویلهسی ایمضالانسا بئله، آمریکا-چین مناسیبتلری گرگینلشهجک. شوبههسیز کی، بو گرگینلیین چینین داخیلینه ده تأثیرلری قاچیلمازدیر. چینده اقتصادی اینکیشاف تئمپینین آشاغی دوشمهیه باشلاماسی دا بو اؤلکه اوچون هیجان سیگنالیدیر. اگر بو تندنسییانین قارشیسی آلینمازسا، اؤلکه داخیلینده سوسیال گرگینلیک آرتاجاق.
تاریخ
2019.12.11 / 09:39
|
مولف
Axar.az
|