صاباح تاریخیمیزین ان شرفلی صحیفه‌لریندن بیری اولان آذربایجان خالق جمهوریتینین (آخج) یارانماسینین ۹۹-جو ایلدؤنومونو قئید ائد‌جییک.

آز یاشادی، اما عصرلره برابر ایشلر گؤردو. جمعی ۲۳ آی عؤمور سوردو، آنجاق چوخ شرف‌لی و مرکب یول کئچدی. تئز سقوط ائتسه ده، اونون کوتله‌لرین شعوروندا یاراتدیغی میللی ایستیقلال ایدئیالاری ابدی یاشار اولدو. بو باخیمدان جمهوریت قوروجولارینین، لیدرلرینین خیدمتی دانیلمازدیر.

بس آزادلیق اوغروندا، خالق یولوندا مباریزه آپاران همین اینسانلارین جمهوریتین سقوطون‌دان سونراکی عاقیبتی نئجه اولدو؟

جومهوریت دؤورونون آراشدیرماچی‌سی، تاریخچی عالیم نسیمان یاقوبلو مودئرن. آز-آ آچیقلاماسیندا نئچه آذربایجان خالق جمهوریتی قوروجوسونون سونراکی تالعین‌دن بحث ائدیب.

حسن بی آغایئو آذربایجان خالق جمهوریتی پارلامنتینین ایلک ایجلاسیندا پارلامنت صدرینین بیرینجی معاوینی سئچیلیب. پارلامنتین صدری سئچیلن علیمردان بی توپچوباشوو باکی‌دا اولمادیغیندان اونا رهبرلیگی حسن بی حیاتا کئچیریب. او، ۱۹۱۹-جو ایلین دکابریندا یئنی‌دن پارلامنت صدرینین بیرینجی معاوینی سئچیلیب و ۱۹۲۰-جی ایل فورالین ۲-نه قدر اونا رهبرلیک ائدیب.

نسیمان یاقوبلونون سؤزلرینه گؤره آپرئل ایشغالیندان (۱۹۲۰) سونرا حسن بی آغایئو گورجستانا گئدیب:

«تیفلی‌سه مهاجیرت ائد‌ن حسن بی آغایئوین اساس مقصدی یئنی‌دن آذربایجانی آزاد ائتمک ایدی. او، معین مدت تیفلیسده فعالیت گؤسترسه ده، ۱۹۲۰-جی ایل ایولون ۱۹-دا موزدلو ارمنی ترورچوسو طرفین‌دن قتله یئتیریلدی. حسن بی آغایئوین مزاری دا بو گونه قدر تیفلیس‌ده بوتانیکا باغیندا قورونوب ساخلانیلیر».

فتحعلی خان خویسکی آذربایجانین دؤولت مستقیل‌لیگی حاقیندا آکت- ایستیقلال بیاننامه‌سینی ایمضالایانلاردان و مستقیللیین لئهینه سس وئره‌ن میللی شورا عضووندن بیری اولوب.

۱۹۱۹-جو ایلین مارتینا کیمی فتحعلی خان خویسکی آذربایجان خالق جمهوریتی حکومتینین رهبری اولوب. بو مدت عرضین‌ده بانک سیستمی یارادیلاراق پول و پست مارکالاری بوراخیلیب، میللی دیلده مکتبلر آچیلیب، کند و شهرلره اوولکی آدلاری (مس. یئلیزاوئتپول - گنجه) قایتاریلیب و س. دؤولت اهمیت‌لی ایشلر گؤروله‌رک دؤولت حاکمیتینین ایستروکتورو محکملندیریلیب. او، آذربایجان دؤولت اونیورسیتتینین یارادیلماسی پروسسینده و آذربایجان پارلامنتینه کئچیریله‌جک سئچکیلرده فعال ایشتیراک ائدیب. ۱۹۱۹-جو ایلین مارتیندان ۱۹۲۰-جی ایلین مارتینادک اولان دؤورده آذربایجان حکومتینه نصیب بی یوسیفبی‌لی رهبرلیک ائدیب. فتحعلی خان خویسکی بو حکومت‌ده خاریجی ایشلر ناظری وظیفه‌سینی توتوب.

نسیمان یاقوبلو بیلدیریب کی، فتحعلی خان خویسکی ده حسن بی آغایئو کیمی آذربایجان خالق جمهوریتینین سقوطون‌دان سونرا تیفلی‌سه گئدیب و اورادا مستقیللییمیز اوغروندا یئنی‌دن مباریزه آپارماغا باشلاییب:

«همین واخت بولشویکلر هله گورجستانی ایشغال ائده بیلممیشدیلر. فتحعلی خان خویسکی بیر مدت مباریزه آپاردیق‌دان سونرا تأسف کی، ۱۹۲۰-جی ایلین ایونون ۱۹-دا ارمنی میللت‌چی-ترورچولاری طرفیندن قتله یئتیریلدی. حسن بی آغایئو کیمی اونون دا مزاری بو گونه قدر تیفلیس‌ده بوتانیکا باغین‌دا قورونوب ساخلانیلیر».

علیمردان بی توپچوباشوو ۱۹۱۸-جی ایلده آذربایجان دموکراتیک حکومتینده خاریجی ایشلر ناظری اولوب. اونو ایکی قارداش خالقلار آراسیندا علاقه‌لر یاراتماق تاپشیریغی ایله تورکییه‌یه گؤندریبلر. ایستانبولدا توپچوباشوو اساس وظیفه‌سین‌دن علاوه آذربایجاندا باش وئره‌ن حادثه‌لرله باغلی کیتاب نشر ائتدیریب. ۱۹۱۸-جی ایلده او، آذربایجان پارلامنتینین عضوو اولوب و ایلک ایجلاسدا صدر سئچیلیب. تئزلیکله اونا وئرسال صولح کنفرانسین‌دا ایشتیراک ائتمک اوچون گؤندریلن آذربایجان نماینده هئیتینه باشچیلیق ائتمک تاپشیریغی وئریلیب. ا. توپچوباشوو ایستانبولدان بیرباشا فرانسایا یولا دوشوب.

تدقیقات‌چی قید ائدیب کی، علیمردان بی توپچوباشوو ۱۹۲۰-جی ایلده آذربایجان‌دا کمونیست رژیمی قورولدوقدان سونرا وطنه قایی‌دا بیلمه‌یه‌رک مهاجیر اولوب:

«توپچوباشوو هله جمهوریت دؤورونده فرانسایا گئتمیشدی. آذربایجانی دونیایا تانیدیردی. بیر چوخ صولح موقاویله‌سینده، ۲۳-ا قدر اؤلکه‌نین آذربایجانی تانیماسیندا الیمردان بی توپچوباشووون بؤیوک رولو اولوب. توپچوباشوو هم ده ۱۹۲۰-جی ایلده فرانسادا یارادیلان پرومتی حرکاتیندا چوخ یاخیندان ایشتیراک ائدیب. ۱۹۳۴-جو ایلده بلچیکانین پایتاختی بروکسل‌ده قافقاز کنفداراسییا سازیشینین ایمضالانماسیندا ایشتیراک ائدیب. ۱۹۳۴-جو ایل نویابرین ۶-دا توپچوباشوو دونیاسینین دییشیب و مزاری حاضردا پاریس‌ده سن-کلو قبیرستانلیغیندادیر».

محمد امین رسول‌زاده آذربایجان خالق جومهوریتی پارلامنتین‌ده موساوات فراکسییاسینا (۱۹۱۹-جو ایلین اوکتیابریندان مساوات و بیطرفلر فراکسییاسی) باشچیلیق ائدیب، دیگر ایستیقلالچی قوه‌لرله بیرلیکده آذربایجانین میللی و دؤولت ماراقلارینا جاواب وئره‌ن قانونلارین قبولوندا حلئدیجی رول اویناییب.

۱۹۲۰-جی ایل آپرئلین ۲۷-ده ۱۱-جی قیرمیزی اوردونون آرتیق باکینی اله کئچیردیی شرایط‌ده آذربایجان خالق جمهوریتی پارلامنتین‌ده حاکمیتی بولشویکلره تحویل وئرمک مسئله‌سی مذاکیره اولونارکن قتیتله بونون علیهینه چیخیب.

تاریخچینین سؤزلرینه گؤره آذربایجان خالق جمهوریتینین سقوطون‌دان سونرا رسولزاده آلمانییا و تورکییه‌یه گئدیب:

«رسولزاده آذربایجان خالق جمهوریتینین سوقوطوندان سونرا مختلیف اؤلکه‌لرده آزادلیق مباریزه‌سی آپاردی. سونا قدر آذربایجانین آزادلیق مباریزه‌سینی دستکله‌دی. ۱۹۵۵-جی ایلده مارتین ۶-دا دونیاسینی دییشدی. قید ائتمک ایستییرم کی، رسولزاده آذربایجان مهاجیرلری آراسیندا ان چوخ یاشایان و ان چوخ ایش گؤرن سیاسی لیدرلریمیزدن بیریدیر. پروموتی حرکاتیندا، قافقاز کنفدراسییاسینین فعالیتینده رسولزاده چوخ جدی ایشلر گؤردو. دونیانین دقتینی آذربایجانا یؤنلده بیلدی. زنگین ایز قویوب گئتدی. چوخلو مهاجیرت مطبوعات اورگانلاری یاراتدی، کیتابلار چاپ ائتدیردی».