بولغاریستانین نفوذلو «ایستاندارت» قزئتینده آذربایجان رسپوبلیکاسینین پرزیدنتی یانیندا دؤولت ایداره‌چی‌لیک آکادمییاسینین پروفسورو، سیاسی علملر دوکتورو، قاراباغ آراشدیرمالار مرکزینین رهبری ائلچین احمدووون شوشانین ایشغالی ایله باغلی مقاله‌سی درج ائدیلیب.

آخار. آذ خبر وئریر کی، آذربایجانین بولقاریستان‌داکی سفیرلیینین تشببوسو ایله درج اولونموش «شوشا قافقازین کیچیک پاریسی کیمی مشهور ایدی» آدلی مقاله‌ده شوشانین تاریخی حاقیندا اطرافلی معلومات وئریلیر. بیلدیریلیر کی، شوشا قالاسی اوزون ایللر آذربایجانین قاراباغ خانلیغینین پایتاختی اولوب. ۱۸-جی عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایاراق شهرین اهالیسی سرعتله چوخالیب و شوشا آذربایجانین موهوم شهرلریندن بیرینه چئوریلیب. ۱۸-جی عصرین ۸۰-جی ایللرینده شهرین دؤوره‌سینه مؤحتشم قالا دیوارلاری چکیلیب. بو دؤورده شهرده چوخسای‌لی صعنتکار محله‌لری یارانیب، تیجارت داها سرعتله اینکیشاف ائدیب. شوشالی تاجیرلر تبریز، تهران، اصفهان، موسکوا و باشقا شهرلرله تیجارت علاقه‌لری ساخلاییردیلار.

قئید ائدیلیر کی، ۱۹-جو عصرین بیرینجی یاریسیندا شهر اهالیسینین سایی اطراف رگیونلاردان اورایا گئدن پئشه صاحبلری، عالیم و صنعتکارلارین حسابینا ۲۰ مینه چاتمیشدی. ۱۸۰۹-جو ایلین معلوماتینا گؤره، او دؤورده شوشادا ۱۵۰۰ توخوجو دزگاهی فعالیت گؤستریردی. بو دا ان آزی ۱۵۰۰ صنعتکار دئمک ایدی. تاریخی منبع‌لرده ۱۸-جی عصرین سونو - ۱۹-جو عصرین اوللرینده آرتیق شوشادا چوخلو سایدا مانوفاکتورالارین و ۲ میندن چوخ صنعتکارین فعالیت گؤستردیی بیلدیریلیر. ۱۸۷۳-جو ایلده ویانا شهرینده آچیلمیش بین الخالق سرگی‌ده شوشانی تمثیل ائد‌ن نماینده‌لر ده ایشتیراک ائتمیش و اونلارین سرگی‌ده نوماییش ائتدیردیکلری اکسپوناتلار خاریجیلرده درین ماراق اویاتمیشدی. ۱۹۰۳-جو ایلده تیفلیس‌ده نشر اولونموش «وئستنیک کاوکازا» ژورنالینین ۴۳-جو صحیفه‌سینده گؤستریلیردی کی، شوشانین گؤرونوشو اورتا عصر آوروپا شهرلرینی خاطیرلادیر. بو شهرین تاجیرلری ایپک-باراما آلوئرینده اوستون مؤقعیه مالیک اولوب، اونلار تیفلیس، موسکوا و مارسئل شهرلری ایله بیرباشا تیجارت علاقه‌سی ساخلاییبلار.

دقته چاتدیریلیر کی، شوشا هاواسینین تمیزلیگی، صافلیغی و معالیجه اهمیتی باخیمیندان کورورت شهری کیمی تانینیردی. بو باخیمدان، شوشا نه اینکی آذربایجاندا، اونون حدودلاریندان کناردا دا اؤز صفالی یئرلری، استراحت گوشه‌لرینه گؤره مشهور ایدی. شوشا داغلاریندا خصوصی گؤزللیگی ایله سئچیلن و دونیانین هئچ بیر یئرینده بیتمه‌ین «خاری بولبول» گولو بیتیر.

آذربایجانین تاریخی مدنیت مرکزی اولان شوشا تانینمیش علم و مدنیت خادیملرینین وطنی حساب ائدیلیر. شوشا ۱۸-جی عصرین ایکینجی یاریسیندان موسیقی مرکزینه چئوریلیب و آذربایجان موسیقی‌سینین یوکسلیشینه سبب اولوب. شوشا اورادا دوغولموش، شؤهرتلری بوتون دونیایا یاییلمیش بسته کارلارین وطنی کیمی ده مشهوردور. آذربایجان موسیقی مدنیتی تاریخینده یئنی مرحله‌نین یارانماسی داهی بسته کار اوزئییر حاجی بی لی نین آدی ایله باغلی‌دیر.

مؤلف یازیر کی، ۲۰-جی عصرین سونوندا قاراباغین داغلیق حیسه‌سینده یئرلشدیریلمیش ارمنیستان سلاحلی قوه‌لرینین بؤلمه‌لری دیگر ارمنی ترورچو دسته‌لری ایله بیرلیک‌ده یوخاری قاراباغ‌دا آذربایجانلیلارین یاشادیغی یاشاییش منطقه‌لرینی بیر-بیرینین آردینجا ایشغال ائتدیلر. ۱۹۹۲-جی ایل مایین ۸-ده آذربایجانین قدیم موسیقی و مدنیت مرکزی اولان شوشا شهری ارمنیستان اوردوسو طرفیندن ایشغال ائدیلمکله بوتون یوخاری قاراباغ ظبط اولوندو. ۲۸۹ کوادراتکیلومتر اراضیسی، ۲۴ مین اهالیسی، ۱ شهر و ۳۰ کندی اولان شوشا اوغروندا دؤیوشلرده ۱۹۵ نفر شهید اولدو، ۱۶۵ نفر یارالاندی، ۵۸ نفر ایسه ایتکین دوشدو. ارمنیستان سلاحلی قوه‌لرینین تجاووزو نتیجه‌سینده شوشانین چوخسایلی تاریخی عابده‌لری، همچینین ۲۵ مکتبی، ۳۱ کیتابخاناسی، ۱۷ کلوبو، ۸ مدنیت ائوی، ۴ تئکنیکومو، ۲ اینستیتوت فیلیالی، ۷ اوشاق باغچاسی، ۴ کینوتئاتری، ۵ مدنیت و استراحت پارکی، ۲ ساناتورییاسی، توریست بازاسی، ۲ مئهمانخاناسی، آذربایجان خالچاسی دؤولت موزئیینین فیلیالی، شوشا دؤولت درام تئاتری، شوشا تلویزییاسی، شرق موسیقی آلتلری فابریکی، دؤولت رسم گالریاسی، اوشاق ساغلاملیق مکتبی تالان ائدیلیب، یاندیریلیب و داغیدیلیب. حاضردا شوشا رایونونون ۳۳ مین ۳۰۰ نفر اهالیسی آذربایجانین ۵۵ رایونون‌دا موقتی مسکونلاشیب. بیر واختلار «کیچیک پاریس»، «قافقازین صنعت معبدی»، «آذربایجان موسیقی‌سینین بئشیی» و «شرقین کونسرواتورییاسی» آدلان‌دیریلان، بیر سیرا گؤرکملی خادیملرین وطنی، ائلجه ده آذربایجانین تاریخی مدنیت مرکزی و قاراباغین تاجی اولان شوشا شهری ارمنیستان سلاحلی قوه‌لرین ایشغالی آلتیندادیر. شوشانین عابده‌لر شهری اولدوغونو سؤیله‌ین آذربایجان خالقینین عموم میللی لیدری حیدر علیئو اونون آذربایجان اوچون موستثنا اهمیتینی یوکسک قیمتلندیرک دئییب: «شوشاسیز قاراباغ، قاراباغسیز ایسه آذربایجان یوخ‌دور».