آغدامین قدیم اراضی اولماسینی ثبوت ائد‌ن فاکتلاردان بیری افتلی کندینده یئرلشه‌ن چالاغان تپه‌سینده ۷ مین ایل یاشی اولان بوغدانین تاپیلماسیدیر.

ایکینجی فاکت بو اراضی‌ده آرخئولوژی آختاریشلار زمانی سووئت دؤورونده کشف ائدیله‌ن، بوتون اینفراستروکتورو ایله تامین ائدیله‌ن انیانا شهرینین اولماسیدیر. اورتا عصر منبع‌لرینده یونان ایونس شهری کیمی ده قید ائدیلیر.

مشهور یونان-روما جغرافیاچیسی استرابون اثرلرینده قید ائدیر کی، خزر دنیزی یاخینلیغینداکی داغین اتیینده ویتیلرین اراضی‌سینده انیانلار محکملنمیش شهر سالاراق، اونو انیان آدلاندیردیلار. بورادا اونلار یونان سلاحلارینی، میس قابلاری و قبیرلری نمایش ائتدیریردیلر. بو فاکت انیانین حقیقتا ده یونانلار طرفیندن سالیندیغینی ثبوت ائدیر.

بلکه ده اونلار شهرین اساسینی قویان یونانلارین و یئرلی ساکنلرین اجدادلاریدیر. اما انیانلار قونشو خالقلارین یادداشینا ائله یئرلی اهالیه وئریلمیش یونان آدی ایله حک اولوندو. ویتیلر ائرکه‌ن اورتا عصرلرده‌کی اوتیلر و معاصر اودینلر ایدی. او زمان اونلار قاراباغ دوزنلیینده مسکونلاشمیشدیلار.

بورادان بئله نتیجه چیخیر کی، انیان اؤزو ده آغدام رایونو اراضی‌سینه داخل اولوب. سونرا بو آد آلوئن و ان سوندا یونانلا عوضلنیب. گؤورقالانین میلاددان اول ۳-جو عصردن دئییل، ائرامیزین ۳-جو عصریندن مؤوجود اولماسی فاکتی ایسه اونون لازمی سویه‌ده اؤیرنیلمه‌مه‌سی ایله باغلیدیر. بو فاکت باشقا جور ده ایضاح اولونا بیلر. اورتا عصرلرده شهرلرین اشغالی زمانی یئرلی ساکنلری غارت ائدیر و اؤلدوروردولر. بونا گؤره همین واخت شهر جماعاتی قاچیب اطرافداکی مئشه و چؤللرده گیزله‌نیردیلر. قوشونلار چیخیب گئدندن سونرا ایسه یئرلی ساکنلر هئچ ده گئری قاییتمیر، گیزلندیکلری یئرده شهر سالیب یاشاماغا باشلاییردیلار. بوندان علاوه، حکمدارلار دا بو و دیگر سببدن شهر ساکنلرینی باشقا یئرلره کؤچوروردولر. بو جور حادثه‌لرله تاریخ‌ده دؤنه-دؤنه قارشیلاشمیشیق. مثلاً، حاضیرکی گنجه نیظامینین یاشادیغی گنجه‌دن ۵ کیلومتر، شمکیر ایسه اورتا عصرلرین شمکیریندن ۱۵-۲۰ کیلومتر آرالیدا یئرلشیر.

بئله‌لیکله، دئیه بیلریک کی، آغدام بیر یاشاییش مسکنی کیمی ماکدونیالی اسگندرین یوروشلرینین تصادف ائتدیی میلاددان اول ۴-جو-۳-جو عصرلرده ده اولوب.

سونرادان بورادا یئرلی اهالی مسکونلاشسا دا، قونشو خالقلار اوچون «یونانلارین شهری» کیمی قالیب. انیان شهرینین آدی دا بورادان گؤتورولوب. میلاددان اول ۳-جو عصره‌دک شهر کیچیک قفقازین قاپیسی رولونو اویناییب. اونلارین ظننینجه، ۹-جو و ۱۰-جو عصرلرده بئیلقان‌دان یونان شهرینه‌دک اولان مسافه ۷ فرسنگ و یا بیر گونلوک یول اولوب. یوناندان برده‌یه قدر اولان مسافه ده ائله بو قدر اولوب. ۱ فرسنگ ایسه تقریباً ۷ کیلومتره برابردیر. بورادان بئله نتیجه چیخیر کی، یونانلا برده و بئیلقان بیر-بیریندن ۵۰ کیلومتر (۷ کیلومتر x ۷ فرسنگ) آرالی‌دا یئرلشیب. برده ایله بئیلقان آراسینداکی مسافه ۱۰۰ کیلومتر، برده ایله اؤرنقالانی بیرلشدیرن قورو یولون اوزونلوغو ایسه ۶۰ کیلومتر تشکیل ائدیب. اما تجارت یوللاری اوزرینده یئرلشه‌ن شهرلر آراسینداکی مسافه داها دقیق حسابلانیردی. بونو آذربایجانین شهرلری ایله یاخین و اورتا شرق آراسینداکی مسافه‌لر باره‌ده قیدلر ده ثبوت ائدیر. اودور کی، ۱۴ فرسنگی (۱۰۰ کیلومتر) ۸،۵ فرسنگ (۶۰ کیلومتر) کیمی قبول ائدیب، ۴۰% سهو ائتمک ممکون دئییلدی. بوندان علاوه، ایکی شهر آراسینداکی مسافه ایندینین اؤزونده ده اونلاری بیرلشدیرن یولون اوزونلوغو ایله اؤلچولور.

بونو نظره آلان تدقیقات‌چیلار برده و بئیلقاندان ۵۰ کیلومتر (۷ فرسنگ) آرالیدا آختاریشلارا باشلاییرلار. اونلار دوشونورلر کی، شهر برده و بئیلقاندان شرقده یئرلشه بیلمزدی. دئمه‌لی، صحبت غرب اراضیلردن، کور چایینین او تاییندان گئدیردی. کورله ایسه تجارت یولو یالنیز برده‌دن سونرا کسیشیر.

بو مدعالاری نظره آلاراق، آرخئولوقلار یونان شهرینین محض آغدام اراضی‌سینده یئرلشمه‌سی قرارینا گلیرلر. ماراقلی‌دیر کی، آغدام‌دا اورتا عصر شهر یئرینه بنزر اراضی مؤوجوددور. بو، آغدام‌دان ۱۸ کیلومتر شمال-غربده بوی‌احمدلی کندینده‌کی گؤورقالادیر. عینی زماندا بورانی عرب سیاح و تدقیقات‌چیلار یونان شهری ده آدلاندیریب. کوفی (IX عصرین سونو - ۱۰-جو عصرین اوللری)، استخری (X عصرین بیرینجی یاریسی)، ابن حوقل (X عصرین ایکینجی یاریسی)، مقدسی (X عصرین ایکینجی یاریسی) و یاکوتون (اوللری) ۱۳-جو عصر) اثرلرینده بونا راست گلمک اولار.

آرخئولوژی قازینتیلار زمانی بورادان مونجوق، توخوجولوق آلتلری، داشدان تیکیله‌ن ائولر، بت‌پرستلییه و خریستیانلارا مخصوص معبدلر، قبرستان و سایر آشکار ائدیلمیشدیر. تاپینتیلار ایچری‌سینده سوریادا حاضیرلانمیش شوشه‌دن اولان عطر قابی، بیزانس امپراتورو ۱-جی آناستاسینین (۴۹۱-۵۸۱) پولو و دیگر اشیالار دا واردیر. اگر گؤورقالادا آشکار اولونموش بو قالیقلار ائرکه‌ن اورتا عصرلر دؤورو اوچون سجیوی‌دیرسه، اوندان بیر قدر جنوبدا «خیرمانلار یئری» دئییله‌ن ساحه‌ده تدقیق ائدیلمیش عظمتلی معبد کمپلکسی سون آنتیک دؤوره عایددیر. بو معبد ایری چی کرپیجلردن هؤرولموش بیر نئچه اوتاقدان و عمومی ساحه‌سی تخمیناً ۲۱۰ کوادرات متر اولان سالوندان عبارتدیر. کمپلکسین دیوارلارینین قالینلیغی ۲،۱ متردیر.

و ماراقلی حادثه‌لر بوندان سونرا باشلانیر. تاریخ‌چی عالم رحیم واحدوو و آرخئولوق عالم رشید گؤیوشوو بورانی تدقیق ائد‌ن ایلک عالملردندیر. اونلار بورادا دنیادا نادر حاللاردا راست گلینه‌ن شهر مدلینین اولدوغونو قید ائدیرلر. شهره بولاق سویو کرامیکا بورولارلا وئریلیردی. کانالیزاسییا سیستمی قورولموشدو، داش یوللاری واردی. ائولرین تیکیلیشی ائله فورمادا ایدی کی، معاصر شهر استاندارتلارینا اویغون گلیردی. سووئتلر درحال بو آختاریشلاری دایاندیرلار. چونکی اورتایا چیخاجاق فاکت قاراباغین ان قدیم تورک مسکنی اولاراغینی ثبوت ائد‌جکدی. بوردا تاپیلان اشیالار نه‌اینکی یونان مدنیتی ایله باغلی ایدی، اوندان دا قات-قات اؤنجه‌لره عاید تورکلره مخصوص ایدی.

درحال بورادا آختاریشلار دایاندیلیر و استقامت قالاتپه و بئیلقان اراضی‌سینه یؤنلندیریلیر و انیان شهرینین آدینین سندلردن سیلینمه‌سینه جهد ائدیلیر. سووئتلرین قورخدوغو فاکتلار اونونلا باغلی ایدی کی، انیان شهرینین آختاریشلاری داوام ائتسه، بو جغرافیانین باره‌سینده یازدیقلاری ساختا تاریخلر افشا ائدیله بیلردی. بورادا تاپیلان بعضی اشیالار سووئت-روس-ارمنی تاریخ‌چیلرینین ایللرله «ثبوت» ائتمه‌یه چالیشدیقلاری فاکتلاری آلت-اوست ائدیردی.

مسکوادان گلن خصوصی گروپ جدی تعزیق گؤسترک شهرله باغلی معین تاپینتیلاری درحال اؤزلری ایله آپاریرلار و بیر داها بورادا آختاریش ائدیلمه‌مه‌سی تاپشیریغینی وئریرلر.

اشغال دؤورونده ارمنیلر بورادا «تیگراناکرت» آختاریشلاری ائدیرلر و یوزلرله آرخئولوژی تاپینتینی اؤزلری ایله آپاریرلار.

شهرین یونان آدی ایله باغلی اولماسی اونون اهالی‌سینین یونان اولماسی دئمک دئییل. بوردا سارماتلار، آلبان اتفاقینا داخل اولان تورک طایفه‌لاری، اوتیلر، کاسپیلر ده یاشاییبلار…