آذربایجان ملی علملر آکادمیاسینین فلسفه اینستیتوتونون امکداشی یاسمن قاراقویونلو ۲۱ آذر حرکاتینین مغلوبیتینین سببلری و تاریخی درسلرین‌دن دانیشیب.

۲۱ آذر حرکاتی -۱۹۴۵-جی ایلین نیابر آیین‌دان ۱۹۴۶-جی ایلین دکابر آیینا قدر جنوبی آذربایجان‌دا (ایران آذربایجانی) فعالیت گؤسترن مختار سوسیالیست حکومتدیر. آذربایجان ملی حرکاتینین پایتختی تبریز شهری اولوب. جمعی بیر ایل مؤوجود اولماسینا باخمایاراق، بو حکومت تاریخ‌ده ایلک دفعه جنوبی آذربایجان‌دا مستقیل معاصر ملی دولتچی‌لیک جهدلری ائدیب. آذربایجان دیلی مختار اراضی‌ده دولت دیلی اعلان اولونوب، پارالئل اولاراق ایکی آذربایجان (ایندیکی آذربایجا رسپوبلیکاسی و ایران آذربایجانی) آراسین‌دا مدنی علاقه‌لری گوجلندیریلیب.

بو حرکات آذربایجان خالقینین باخیشلارین‌دا بوتؤو آذربایجان ایدئیاسینین گوجلندیریلمه‌سین‌ده چوخ آکتیو رول اوینادی. یعنی، حرکاتین گونئی آذربایجان‌دا سیاسی خریطه‌نین جیزیلماسین‌دا، دؤولت قوروجولوغو تجروبه‌سینین قازانیلماسین‌دا، عینی زامان‌دا واحد آذربایجان عنعنه‌سینین، دیلینین، کولتورونون فورمالاشماسین‌دا چوخ جدی ایزلری وار.

بو ایشغال سیاستی «پارچالانمیش خالقلارین بیرلشدیریلمه‌سی اوغرون‌دا» اس اس ار ای اؤندرلیینده حرکات آدلانیردی.

بو سقوطون سببلری چوخ کئچمیشه دایانیر. ۱۹۰۷-۱۹۰۸-جی ایللرده ایران اینگیلتره و روسییا آراسین‌دا بؤلونموشدو. اوندان سونرا ایران اوزرین‌ده داواملی اولاراق اینگیلتره و روسییانین تأثیری وار. اینگیلتره مرکزی فارس کیم‌لیک‌لی اونیتار بیر ایران اوغروندا مباریزه آپاریریدی. اؤزللیکله اینگیلتره‌نین بورادا معاصر فارس ایراننیی اینشا ائد‌ن بیر ایدئولوقو اردشیر سئر ریپورتئر (صحبت سئر اردشیر ریپورتئردن گئدیر. تاریخی معلوماتلارا گؤره بو شخصین ۱۹۲۱-جی ایلده رضا شاهین حکومته یئریدیلمه‌سین‌ده رولو اولوب-رئد) و علی فروغی ایدئولوقلوغون‌دا بیر فارس ایرانی اینشا ائدیلدی. اینگیلترینین متفیقی و ایرانین نفت سکتورونا نظارت ائد‌ن، نفت گلیرلرینین اینگیلتره‌یه آخماسینا نظارت ائد‌ن بیر سیستم قورولدو. عینی زامان‌دا، بو دؤنه‌م‌ده روسییا اؤندرلیین‌ده ده فدراتیو بیر ایران قورولماسی پلانلاشدیرلیردی. همیشه گیلک رسپوبلیکاسی، آذربایجانا رئسپوبلیکاسی، بئله بیر ایران فورمالاشدیرما پلانی وار ایدی. بورادا دا مقصد یئنه روسییا طرفین‌دن ایرانین شیمالین‌داکی نفت بؤلگه‌لرینه نظارت ائدیلمه‌سی ایدی. اما، ۱۹۳۹-جی ایلده رضا شاه اینگیلتره‌دن اوزاقلاشاراق آلمانییا ایله بیر متفیق‌لیک سیاستی ایزله‌مه‌یه باشلامیشدی. بو دا اینگیلتره‌ینین خوشونا گلمه‌دی. روسییا و آلمانییا آوروپانین بؤلوشدورولمه‌سی اوغروندا مباریزه آپاریردی. عینی زامان‌دا روسییانین ایرانین ایالتلرینی ایشغال ائتمک سیاستی وار ایدی. ۱۹۳۹-جو ایلده آرتیق روسییانین غربی اوکراینا، قربی بلاروسییا و بوتؤو آذربایجان آدلی بیر پروژه‌سی وار ایدی. ۱۹۳۹-جو ایلده ایستالین (کئچمیش اس اس ار ای-نین رهبری ایوسیف ایستالین-رئد) ایرانین گونئی آذربایجان بؤلگه‌سینی ایشغال ائتمک سیاستینی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلامیشدی. یعنی آرتیق اوردودا و اس اس ار ای رهبرلیین‌ده حاضرلیق گئدیردی. بو حاضرلیق و ایشغال سیاستی «پارچالانمیش خالقلارین بیرلشدیریلمه‌سی اوغروندا» اس اس ار ای اؤندرلیین‌ده حرکات آدلانیردی. یعنی اس اس ار ای-نین پلانی بو ایدی. بیر داها قید ائدیره‌م کی، غربی اوکراینانین ایشغالی ایله اوکراینا بیرلشدیریلدی، غربی بلاروسییانین ایشغالی ایله بلاروسییا بیرلشدیرلدی. نؤوبه آذربایجان‌دا ایدی. بو مقصدله ۱۹۴۱-جی ایلده اس اس ار ای ایران اراضیلرینی ایشغال ائتدی. ایرانین گونئی آذربایجان، مازانداران، خراسان، گیلان ایالتلرینی ایشغال ائتدی. اس اس ار ای ایران اراضیلرینی ایشغال ائد‌ن کیمی، اینگیلتره ده ایرانا داخیل اولاراق اؤلکه‌نین بیر بؤلگه‌سینی ایشغال ائتدی. بئله‌لیکله، فاکتیکی اولاراق ۱۹۰۷-جی ایلده بؤلونه‌ن ایران، ۱۹۴۱-جی ایلده یئنی‌دن بؤلون‌دو. سببلردن بیری بودور. بون‌دان سونرا اس اس ار ای رهبرلیگی ایستالینین و میر جعفر باقیرووون (کئچمیش آذربایجان کوممونیست پرتییاسینین بیرینجی کاتیبی-رئد) رهبرلیگی آلتین‌دا گونئی آذربایجان‌دا موستقیل دؤولتین قورولماسی اوغرون‌دا بیر موباریزه آپاردی. بو مباریزهینین باشین‌دا میر جعفر باقیروو و عزیز علیئو (۱۹۴۱-۱۹۴۲-جی ایللرده آذربایجان ک.پ ام.کا-نین کاتیبی اولوب. او ایکینجی دونیا محاربه‌سی ایللرین‌ده آلای پولکوونیکی روتبه‌سین‌ده سووئت عسگرلری ایله بیرلیک‌ده سیاسی رهبر کیمی جنوبی آذربایجانا گئدیب. تبریزده، اورمییه‌ده، اردبیل‌ده،مرندده، زنجان‌دا اولوب) دوروردو. قوزئی آذربایجانین (ایندیکی آذربایجان رئسپوبلیکاسی-رئد ) ۳۸۱۶ نفر یازاری، ژورنالیستی، حقوقشوناسی، پلیسی گونئی آذربایجانا گئدیب، اورادا آزربایجان میللی حرکاتینین باشلادیلماسینا آکتیو رول اویاندیلار. لاکین، سون‌دا بو حرکات چؤکدو. نیه چؤکدو؟ چونکی، یئنه ده اینگیلتره و روسییا آراسیندا، عینی زامان‌دا آمریکا آراسین‌دا ایران اوزرینده بیر اویون باشلانیلمیشدی. بو اویونلار نتیجه‌سین‌ده اینگیلتره ایرانین بوتون نفت سکتورونا نظارتی اله کئچیردی. روسییا دا قوزی ایران‌داکی نفت سکتورونو اله کئچیرمک ایستییردی. محض قوام حکومتی (احمد قوام-۱۹۴۶-۱۹۴۷-جی ایللرده ایرانین باش ناظری اولوب-رئد) ایله ایستالین حکومتی آراسین‌دا باغلانان راضیلاشمایا اساساً اس اس ار ای ایرانین شیمالین‌دا، یعنی گونئی آذربایجان تورپاقلارین‌دا نفت گلیرلرینین الده ائدیلمه‌سینه نایل اولدو. بئله‌لیکله ده آذربایجان میللی حرکاتینی تک بوراخدی. چؤکوشون اساس سببی بودور، ایرانین بؤلونمه‌سی و نفت گلیرلرینین الده ائدیلمه‌سی.

۲۱ آذر حرکاتین‌دان سونرا دؤولت آتریبوتلاری تاسیس ائدیلیب. بو آتریبوتلار تفکرده و دوشونجه‌ده بیر آز دییشیکلییه اوغراییب. مثلاً، دؤولت آتریبوتلارین‌دان بیری بو ایدی، - آذربایجان دیلینین تدریسی و آذربایجان دیلینده دانیشیلاماسی. ایندی گونئی آذربایجان‌دا آذربایجان دیلی قاورامی دئییل، تورک دیلی قاورامی میل‌لی حرکاتین ان اؤنده گلن خصوصیتلرین‌دن بیریدیر. ائل‌جه ده گونئی آذربایجانین سیاسی خریطه‌سی پارام-پارچادیر. میللی سینیرلاریمیز حاقین‌دا یئنه ده گونئی آذربایجان حرکاتین‌دا فرق‌لی آنلاییشلار وار. اما، گونئی آذربایجان موستقیل دؤولتچیلیینین فورمالاشدیرلماسینین بوتون آتریبوتلاری او دؤنمده آتیلدیغینا گؤره، بیزیم بو گونکی مباریزه‌میز او آتریبوتلارا کیچیک استثنالارلا مراجیعت ائدیر و سؤیکنیر.