کتاب ژئؤ پلتیک شیعه نوشته فرانسوا تؤال جزو کتابهای است که در ایران بسیار مورد توجه بوده و نگارنده آن با توجه به تحولات سیاسی معاصر در خاورمیانه و نقش محوری اسلام سیاسی در این تغییرات ،سعی نموده است، در وضع فعلی و آتی چشم اندازی جدید و نو در این فضا باز و ایجاد کند.

قصد من تحلیل نگاه ویژه ایشان به تشیع نیست.برخی از تفاسیر و تحلیل نظری ایشان در مجموع فرایندی است که مذهب در حال نقش دهی به خط و مشی سیاست در این حوزه جغرافیایی است .لذا مبنای نقد و تحلیل ما به آن بخش از مجموعه است که در آن نویسنده به دغدغه حاصل از نقش تشیع و ملت بین جمهوری آذربایجان و ایران پرداخته است.

تحلیل تؤال مبتنی بر یک اصل کلی از سیاست دوسویه است که ایران در طول تاریخ نسبت به محیط و همسایگان خود روا داشته و برداشت و نتیجه گیری مشخص از آن را در بر می گیرد،و در این سیاست آذربایجان کماکان به عنوان نقشی کلیدی اما معماگونه روی دست سیاستمداران ایرانی مانده است . برخی از برداشت های توأل حاصل غرضی است که احیانا فضای مسلط بر محیط روشنفکری ایران روی ذهن وی چپانده شده و نویسنده با یاسی که از این عدم دسترسی به واقعیت دارد، دچار اشتباه در قضاوت شده است .با این حال سنجش ارزش های مطالعاتی و تحقیقاتی وی را نمی توان نادیده گرفت به راستی تؤال در ارزیابی سیاست خارجی ایران از حیث ماهوی و آنچه که ایرانیان از منطقه و از خود دارند به درستی توضیحات قانع کننده ارائه می دهد و اظهار می دارد که سیاست خارجی ایران از یک وجه مشخص سنتی برخوردار است و آن دیدگاه سنت گرایانه و احتیاط آمیز و انزوا گرایانه به همسایگان بوده است ( ژئوپلیتیک شیعه، فرانسوا تؤال ،ترجمه کتایون باصر ،۱۳۷۶) تؤال دلایل و اسباب چنین سیاستی را در وجود قومیت های مختلف در حاشیه کشور می داند(همان ص46)

ولی واقعیت آن است که ایران تقریبا از دوره پایان قاجاریه و شروع دولت پهلوی گرفتار سیاست انزواطلبی شده است .این انزوا در دوره های قبل از اسلام نیز در ایران رواج داشت به همین جهت میلیتاریسم هخامنشی و ساسانی تنها علت علل خروج از این شرایط را حمله به کشورهای پیرامون می دانست .رفتار هخامنشی ها و ساسانیان با اتنیک های ملی و قومی رفتاری تبعیض گونه و سرکوبگرانه بود و کتیبه بیستون گویایی این واقعیت است . سیاست سویه گرانه دیگر ایران ادعای رهبری تشیع در جهان اسلام است . این وجه دومی است که تؤال در صدد توضیح آن بر آمده است .سیاست دو وجهی و تناقض موجود در آن فقط یک وجه را کاملا متمایز و متشخص می کند گرچه تؤال از انتساب آن خودداری می کند اما در واقع تصریح می کند این همان تز روسی « سوسیالیسم برای یک کشور » است که هم دولتی و هم ایدئولوژی است. یعنی دوگانگی انگیزه ( همان ص ۴۷).

در واقع تؤال چنین انگیزه ای را ذات دولت های ائیدولوژیک می داند که در نهایت تمامی دستاوردها را می خواهند به جیب خود بزنند .به عقیده تؤال برخورد ایران در مسائل همسایگان بیشتر مبتنی بر عصاره شیعه گری است( همان ص۴۹) که البته دارای فراز و فرود است یعنی فاکتور شیعه در جمهوری آذربایجان ، عراق و لبنان بر عنصر ایرانیت می چربد. حال آنکه در سایر نقاط محوریت مبتنی بر فرهنگ ۲۵۰۰ سال یا بیشتر می باشد. بینش کلی در این سیاست بدون حفظ دولت مقتدر راهی به سوی امت باز نمی کند در اینجا تؤال به همان رویکردی می پردازد که دولت شوروی از کمونیسم برداشت می نمود .بدین ترتیب تز ملت به خودی خود در هسته و کانون امت جای دارد که با تقویت آن امت نقش اصلی را از ملت خواهد گرفت .این یک دیالکتیک پیچیده ای است که شوروی نه تنها موفق بدان نشد بلکه دولت، کاملا کمونیسم را در خود بلعید . به عقیده تؤال جنگ ایران و عراق و عدم موفقیت شیعیان در پایین کشیدن قدرت صدام حسین نشان داد، شرایط امت و دولت در هر اقدامی موانع را پیش پای ائیدولوژی می گذارد ( همان ص ۵۱) .گرچه توآل مقایسه را دلیل نمی داند اما برای درک آگاهی مفید می پندارد.

تصورات توآل از جریان فرقه دموکرات بیشتر متاثر از مرکزگرایان بوده و نظرا چنین تصور می شود هدف روسیه الحاق آذربایجان به اتحاد جماهیر شوروی است ، احتمالا وسوسه استالین برای تصاحب نفت شمال ،نویسنده را به بیراهی کشانده است زیرا تا آنجا که از مجموعه اسناد مرتبط به این دوره می توان استنباط نمود ،هدف بزرگ استالین دستیابی به نفت شمال بود و مذاکرات احمد قوام با سادیچکف سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی و خود استالین حول چنین محوری بود . اینکه هواداری نخبگان آذربایجان از دلایل شکست طرح انضمام این منطقه به اتحاد جماهیر شوروی بوده سخن گزافی است، که احتمالا در تحقیقات میدانی از نخبگان فکری ایران بر وی تحمیل و موثر قرار گرفته است.