آذربایجانین بؤیوک شهرلرین‌دن بیری اولان شاماخی اؤزون‌ده بؤیوک بیر تاریخی یاشادیر. اوزون مدت بیر چوخ تاریخی آذربایجان دؤولتلرینین اساس شهری کیمی تانینان شاماخی عینی زامان‌دا ادبیاتین دا بئشیی حساب ائدیلیر.
آخار. آذ بؤیوک و قدیم شهر اولان شاماخینین تاریخی حاقدا معلوماتی تقدیم ائدیر:
آذربایجان‌دا شهرسالما مدنیتینین ان قدیم مرکزلرین‌دن اولان شاماخی شهری آذربایجان آلبانییا دؤولتینین ان ایری یاشاییش مسک‌نلریندن بیری اولوب.
شاماخینین آدی ایلک دفعه آنتیک منبع‌لرده – یونان جوغرافیاشوناسی کلاودی پتولئمئیین «جوغرافییا» اثرین‌ده آلبانییا اؤلکه‌سینین ۲۹ شهری سیراسین‌دا «ماماخییا» «جاماخئیا» و یا «کئماخئیا» فورماسین‌دا چکیلیر. سونرالار منبع‌لرده شهر «کئماخییا»، «الشاماخییه»، عربلر آدینی دییشدیردیی زامان قیسا مدت «یئزیدییه» و سونرا یئنی‌دن بو گونه کیمی «شئماخی» و «شاماخی» آدلاندیریلیب.
۹-جو عصردن باشلایاراق شاماخی شهری حاقیندا منبع‌لرده چوخ گئنیش معلومات وئریلیر. بو ۹۱۸-جی ایلده حربی-ایستراتئژی باخیمدان چوخ الوئریشلی مؤقع‌ده یئرلشن قدیم شاماخینین شیروانشاهلار دؤولتینین پایتاختینا چئوریلمه‌سی ایله باغلی‌دیر. شاماخی شهری آذربایجان شیروانشاهلار دؤولتینین مرکزی کیمی چوخ اینکیشاف ائدیب. آذربایجانین ان تئکتونیک اراضی‌سی اولان شاماخی‌دا دفعه‌لرله بؤیوک زلزه‌له‌لر باش وئریب کی. بونون نتیجه‌سین‌ده شهر دفعه‌لرله داغیلیب، ویران قالیب. تئز-تئز باش وئره‌ن زلزه‌له‌لر شیرانشاهلار دؤولتینین پایتاختینی دییشمه‌سینه سبب اولوب. آنجاق باش وئره‌ن زلزه‌له‌لره، گوج‌لو داغینتیلارا باخمایاراق قدیم شهر هر دفعه‌سین‌ده اؤز گؤزللیینی، عظمتینی گئری قایتارماغی باجاریب.
خانلیقلار دؤورون‌ده شاماخی شهری خانلیغین مرکزی کیمی یئنه ده اقتصادی و سیاسی اهمیتینی ساخلاییب. خانلیغین پایتاختی کیمی اؤزونون چیچکله‌نمه دؤورونو یاشایان کؤهنه شاماخی صنعتکارلیق مرکزی اولماقلا یاناشی، هم ده بؤیوک تیجارت مرکزی اولوب.
۱۸۰۵-جی ایلین سونلارین‌دا خئیلی مقاومتدن سونرا شاماخی خانلیغی داخیلی موستقیل‌لیگی ساخلانیلماقلا روسییا ایمپئرییاسینین ترکیبینه قاتیلیب. ۱۸۲۰-جی ایلده ایسه چار روسییاسی شاماخی خانلیغینی تامامیله لغو ائدیر. ۱۸۴۶-جی ایلده شاماخی شهری قوبئرنییا مرکزینه چئوریلیر. لاکین ۱۸۵۹-جو ایلده باش وئره‌ن نؤوبتی زلزه‌له شاماخی شهرینی تامامیله داغیلیر. بونون نتیجه‌سین‌ده شاماخی قوبئرنییاسینین مرکزی باکییا کؤچورولور و قوبئرنییانین اؤزونون آدی دا باکی قوبئرنییاسی اولاراق دییشدیریلیر.
شاماخی قدیم‌دن دینی مرکزلردن اولوب. سونرا ایسه موختلیف صوفی تریقتلرینین شئیخلرینین، مورشودلرینین یولو اورادان دوشوب، اورادا یاشاییب، وفات ائدیبلر. بلکه ده، بونا گؤره اورادا چوخ‌لو سای‌دا صوفی اوجاقلار، پیرلر، مقدس حساب ائدیله‌ن زیارتگاهلار وار. بؤیوک، قدیم و عظمتلی شهرین هر داشین‌دا تاریخ یاتیر. اراضی‌ده چوخلو سای‌دا تاریخی عابده‌لر وار. ایلک اورتا عصر عابده‌سی اولان گوموشلو یاشاییش یئری، شاهخندان قبیرستان‌لیغی، شاماخی جومعه مسجی‌دی، شئیخ اییوب توربه‌سی، «چارهان» پیری، «ایمامزادا» زیارتگاهی، داش قوتو قبیرلر، دیری بابا توربه‌سی، خینیس‌لی دفیله‌سی، «یئددی گونبز» قبیسرتان‌لیغی شاماخینین تاریخی عابده‌لری‌دیر.
شاماخی آذربایجانین بؤیوک ادبیات آداملارین‌دان اولان افضل الدین خاقانی، عیمادالدین نسیمی، سید عظیم شیروانی، میرزه علی اکبر صابیر، عباس صحت کیمی بیر چوخ موتفکیرین آنا یوردودور.