قیزیلباش دؤولتی آدی ایله ۱۵۰۱-جی ایلده اورتایا چیخان صفویلر سوسیال، سیاسی، دینی و کولتورال جهت‌دن عنعنوی تورک حیات طرزینی و اینانج سیستمینی ایسلامی کیم‌لیک ایچین‌ده یاشاتدیقلاری اوچون گوج‌لو سیموولیک دیرلره صاحب ایدیلر. بو سیموولیزم قیزیلباشلارین گئییمین‌دن دؤولت سیستمینه قدر هر ساحه‌ده اؤزونو عکس ائتدیریردی.
صفوی سیموولیزمی تورک اینانج سیستمینین ده تملینی تشکیل ائدیر.
۱. یارادیجی عالم (تانری، کاینات، یئر، سو و س.)
۲. یارادیجی عنصورلر (گونش-آی، کولک، داغ-داش، یادا داشی و س.)
۳. یارادیجی وارلیقلار (خیدیر و یا خیزیر، دیولر، پیرلر، شیخ و درویشلر و س.)
۴. اینسانی عالمله باغلی وارلیقلار (حیات، روح، قیلینج، قاپی و س.)
۵. حیوانی عالمله باغلی وارلیقلار (قورد، ایلان، آسلان و س.)
۶. قوشلار عالمی ایله باغلی وارلیقلار (قریفونلار، قارتال جین‌سین‌دن اولان قوشلار و س.)
۷. نباتی وارلیقلار (آغاجلار، مئیوه‌لر، بیتکیلر، اوتلار و س.)
۸. میفیک-میستیک ریتواللار (آیینلر، مراسیملر، قوربان، دامغا، دعا، قورویوجو ائلئمئنتلر و س.)
بو قروپلاشما ایشله‌نه‌ن و حیاتین موختلیف ساحه‌لری‌ده رمزی فورما قازانان سیمووللارین داشیدیقلاری دیری و کسب ائتدیکلری معنالاری اؤیره‌نمک و معین ائتمک باخیمین‌دان سون درجه موهوم‌دور. بزه‌ن بیر سیموول بیردن چوخ قروپون ایچین‌ده یئر آلا بیلر. اما بو اونون چیخیش یئرینی دییشدیرمز، ساده‌جه، سیموولون گئنیش معنا قازاندیغینی و اونا یوک‌لنه‌ن دیرلرین موختلیفلیینی گؤستریر.
گونوموزده شیرکتلشمه‌لر و تکنولوژی اینکیشافین تأثیری ایله عادیلشن سیمووللار، قدیم و اورتا عصرلرده داها اولوی، گئنیش، میفیک و میستیک معنالار کسب ائدیردی.
بیر شئیین سیمووللاشماسی میفیک، حسی و دونیوی اولاراق آیریلسا دا سیمووللون یارانماسی هر زامان مقدس بیر میفیک دیره (اسا، مؤهور، اوززوک کیمی) باغلی‌دیر. گونوموزده بیزه معاصر گؤرونه‌ن و بیر اشیانی ایفاده ائد‌ن سیمووللار، معین میفیک منبع‌لردن قایناق‌لاناراق یئنی فورما و شکیل آلدیغینی اونوتماماق لازیم‌دیر.
سیمووللاری تامامیله اینسان آغلینین و اینانجینین محصولو حساب ائتمک سهودیر. مقدس کیتابلاردا تانرینین اینسانلارلا بیر چوخ حاللاردا سیمووللار (۸ جنت، ۷ جهنم، ابدی عذاب، اؤلومدن سونرا دیریلمه، مقدس حرفلر و س.) و ایشاره‌لرله دانیشدیغینی اونوتماماق لازیم‌دیر. اصلین‌ده سیمووللارین یارانماسین‌دا بو عاملین ده ایستیمول تشکیل ائتدیی آیدین‌دیر.
گونش
صفوی سیموولیزمینین تام مرکزین‌ده یئر آلماسا دا، گونش قیزیلباش اینانج سیستئمین‌ده تعیین ائدیجی ایمدیر. گونش تصویری هر شئی‌دن اول صفوی پوللارین‌دا و بایراغین‌دا قارشیمیزا چیخیر. صفویلرین بای‌راقلارینین شک‌لی و فورماسی حاقین‌دا بیرینجی ال منبع‌لرده معلومات تاپماق اولمور. بو باره‌ده آنجاق خاریجی دؤولتلرین سییاه و ائلچیلرینین راپورتلارین‌دا بیر نئچه سطرلیک معلومات وئریلیب. بئله معلوماتلاری توپلایان ایران‌لی عالیم خانبابا بیانییه گؤره، صفویلر اوستون‌ده کلیمیی-شهادت، قرآن‌دان آیه لر یازیلان، ایمام علینین قیلینجی زولفوقارین هکک ائدیلدیی، آسلان-گونش تصویرلی بای‌راقلار داشیییردیلار. همین بایراقلاری آلمدار باشی آدلانان وظیفه‌لی شخصلر شاهین قاباغین‌دا داشیییردیلار. سییاه آدام اولئاری ده صفویلرن «قاباغین‌دا آسلان دایانان گونش‌لی بایراغین‌دان» بحث ائدیر. نیوکاستل حاکمی آدیندان صفوی اؤلکه‌سینه گلن ژوهن فریئر ۱-جی سولئیمانین (۱۶۶۶-۱۶۹۴) بایراغینی گؤرموش و همین بایراغین آغ رنگ‌ده اولدوغونو اوستون‌ده ده قان‌لی قیلینجین یئر آلدیغینی قید ائدیب‌دیر. سفیر بورادا گونش تصویرین‌دن بحث ائتمه‌ییب. فرانسیز سیاح جهاردین ایسه (۱۶۴۳-۱۷۱۳) قیزیلباش اؤلکه‌سینی سیاحتین‌ده بورادا ایشله‌دیله‌ن اوستون‌ده گونش موتیولی پوللاردان بحث ائدیر.
شوبپهه‌سیز تورک دؤولتلرین‌ده اولدوغو کیمی صفویلرده ده بیر و عینی تیپ بایراغین اولمادیغی معلوم‌دور. ساده‌جه هؤکمدارلارین اؤزلرینه عایید اوو، ساواش و سفر کیمی موختلیف رنگ‌ده و فورمادا عائله‌ملری اولوردو. اما بیلینه‌ن او کی، گونش هم صفوی بای‌راقلارین‌دا، هم ده پوللارین‌دا تصویر ائدیلیب.
تورک دؤولت سیستئمین‌ده گونش-آسلان سیموولاری ان چوخ سلجوقلار دؤورون‌ده ایشلدیلیب. هم بؤیوک سلجوق‌لو، هم ده تورکییه سلجوق‌لو دؤولتلرین‌ده اوستون‌ده گونش-آسلان موتیولری اولان پوللار زرب ائدیلیب.
صفویلرده‌کی گونش تصویری بؤیوک احتیماللا «اب‌دی‌لیک» سیموولو ایدی. آی و دیگر سماوی اونسورلردن فرق‌لی اولاراق گونش اؤلوم‌سوزدور. میفولوژیک سیستئم‌ده گونشین باتیشی ایسه «اؤلوم»او دئییل، گونشین قاران‌لیق دونیایا سیاهتی کیمی قیمتلندیریلیر. بعضی تدقیقاتلاردا، محاربه سیمگه‌سی اولاراق تصویر ائدیله‌ن گونشین میترایزم و زردوشتلوکله باغلاری اوزرین‌ده دایانیلیرسا دا بو سهودیر. میترایزم‌ده تشویر اولونان «اود، آلوو، آتش» تصویرلری گونشله دئییل، ایلدیریملا باغلی‌دیر. ایلدیریم ایسه گونش دئییل، گؤی اونسورون تمثیلی‌دیر. باغلاری عینی سیموولو عکس ائتدیرمه‌سی قیزیلباش کیم‌لیگی ایله داها یاخین معنا کسب ائدیر.
صفوی-قیزیلباش سیستئمین‌ده گونش عینی زامان‌دا قوتون (ایلاهی حاکمیتین) ده تجسسومو ایدی. تمیزلنمیی، آرینماغی، موقددسلشمیی ده عکس ائتدیره‌ن گونش قیزلباش-الوی اینانج سیستئمین‌ده احمد یسوی، حاجی بئکتاش ولی کیمی میستیک-صوفی درویشلرین کرامتلرین‌ده و مناکیبوی کیم‌لیکلرین‌ده ده اؤز عکسینی تاپیب.
آی
صفوی سیموولیزمین‌ده گونشله پاراللئل یئر آلان بیر دیگر اونسور آیدیر. آی تصویری داها چوخ صفوی دؤورو ابدی-دینی متینلرین‌ده یئر آلیر. آیین تام حالی (دولونای)، یاریم حالی (هیلال) صفوی اوردو سیستئمین‌ده ده موهوم تعیین ائدیجی آسترولوژیک عامل ایدی.
تورک اینانج سیستئمین‌ده آیین یئر اوزرین‌ده‌کی سیموولو بوغا (بوغا)، قورد، آیی، ایلان و دیگر حیوانلاردیر. شومئرلرده آیین سیموولو اولان بوغا، هیند و مصر اینانجین‌دا اینک اولاراق تظاهر ائدیر. تورکلرده‌کی قورد سیموولو دا آیی تمثیل ائدیر. معلوم اولدوغو کیمی، اینک «دیشی» اولدوغو حال‌دا، بوغا ائرکک‌دیر و کیشینین جین‌سی گوجونون ده سیموولودور. تورکلرده‌کی قورد سیموولو ایسه هم دیشی، هم ده ائرکک‌دیر. آی کولتونون ایرانی منشأ‌لی اولدوغو حاقین‌دا ف.ک.ک.موللئرین ایر‌لی سوردویو ادعا دوغرو دئییل‌دیر. چونکی آی سیموولو دئمک اولار کی، بوتون خالقلارین میفیک اینانجین‌دا یارادیجی اونسور اولاراق مؤوجوددور.
تورک اینانج سیستئمین‌ده آی موتیوی حاقین‌داکی تسویرلر گونش‌دن داها زنگین‌دیر. اوزون و سویوق بوزقیر تورپاقلاری اینسان ایله آی آراسین‌دا فرق‌لی و خصوصی موناسیبتلرین فورمالاشاماسینا سبب اولموش‌دور. تورک اینانج سیستئمین‌ده آی تورک سویونون یارانماسین‌دان محاربه تاکتیکالارینا قدر حیاتین بوتون ساحه‌لرین‌ده یئر آلیر.
قیزیل باش‌لیق
قیزیلباش آدینین یارانماسینا سبب اولان صفویلرین گئیدیی قیزیل باش‌لیق منبع‌لرده تاجی-واههاج (پارلاق تاج، آلوولو تاج)، تاجی-آتشین (آلوولو تاج، آلوو کیمی پارلاق تاج)، تاجی-هایداری، تاجی-سادت (خوشبخت‌لیک تاجی) آدلاندیریلیر. تاریخشوناس‌لیق‌دا ایندییه قدر قیزیل باشلیغین نه زامان، هان‌سی شرایط‌ده و نه مقصدله اورتایا چیخدیغی حاقین‌دا دقیق قناعته گلمک مومکون اولماییب. بونا سبب قیزیل باش‌لیق حاقین‌دا معلومات و فیکیرلرین فق‌لی‌لیگی و بول‌لوغودور.
تورکلرین قیزیل باش‌لیقلا یاناشی قیزی‌لی رنگ‌ده چوخا، قیزی‌لی لیباس گئیدیکلری معلوم‌دور. حتی شاه ۱-جی ایسماییل شئیرلرینین بیرین‌ده
قیزیل عالم، قیزیل بایراغ، قیزیل تاج
گئیینجه قاضیلر اول گون هازردیر
نیشانی اول گونش تال`آتلو شاهین
باشین‌دا تاجو بئلین‌ده کمردیر.
بورادا قیزیل باش‌لیقلا بیرلیک‌ده قیزیل بای‌راق، قیزیل کمرین دا آدینی ذکر ائدیر.
معلوم اولدوغو کیمی ۱۱-جی عصرده شرقی آوروپایا کؤچ ائد‌ن اوز/اوغوز طایفهلارینین بیر حیسه‌سی باشلارین‌داکی باشلیغا گؤره روس و دیگر منبع‌لرده قاراپاپاق، قاراباش، قیپچاقلار آراسین‌دا یئر آلان بیر تورک طایفهسی قارابؤرک‌لو، بوخارادا بؤیوک ترفدار کوتله‌سینه صاحب صوفی مکتبینین منسوبلاری یاشیلباش آدلاندیریلدیقلاری کیمی، ایسلامی اننوی قای‌دالاردا منیم‌سه‌یه‌ن ۱۳-جو-۱۶-جی عصرلرده آذربایجان، آنادولو، ایراق، سورییا، خوراسان بؤلگه‌سین‌ده یاشایان کؤچری و یاری کؤچری تورکلر ده قیزیلباش آدلانیردیلار. تئیمورون ایستیلاسینا قارشی چیخان بو طایفهلار معنوی جهت‌دن سفوییه تریقتینه یاخین اولدوقلاری ۱۵-جی-۱۶-جی عصرده قیزیلباش آدی صفوی شئیخلری ترفدارلارینین عمومی و سیموولیک آدینا چئوریل‌دی. صفوی سیاسی کیملیینه داخیل اولماییب ۱۸-جی عصرین اوللرین‌ده افقانیستانا کؤچ ائد‌ن تورکلر قیزیلباش آدلانیردی. حتی، صفویلرله هئچ بیر علاقه‌سی اولمایان قیرغیزلار آراسین‌دا یئر آلان بیر طایفه قیزیلباش آدی داشیییردی. باشقوردلار آراسین‌دا دا قیزیلباش آدلی بیر طایفهنین اولدوغونو اونوتماماق لازیم‌دیر.
«قیزیلباش» آدی تاریخ‌ده ایلک دفعه قیرغیزلار طرفین‌دن سیاسی و دینی سیموول اولاراق ایستیفاده ائدیلیب. گؤکتورکلرین سوقوطو ایله موستقیل اولان و ۸۴۰-جی ایله اویغور خاقان‌لیغینا سون وئره‌ن قیرغیزلارین هؤکمداری آژوو سامور دری‌سین‌دن دوزلدیلمیش قیزی‌لی باش‌لیق گئیینیردی. دؤولتین بایراغی و هؤکمدارلیق سانجاغی قیزی‌لی رنگ‌ده اولوب، قیزی‌لی رنق مقدس حساب ائدیلیردی .
زولفیقار قیلینج
صفوی بایراغین‌دا دا یئر آلان زولفیقار قیلینج موتیوی هز. علی ایله الاقلندیریل‌سه ده، عربلرده ایکی دیل‌لی قیلینج اولمادیغی کیمی، عمومیتله عرب اینانج سیستئمین‌ده و سوسیال حیاتین‌دا قیلین آنلاییشی اولماییب. سامی خالقلاری آراسین‌دا دمیرچی عائله‌لرین تامامی اجنبی اولوب، فرق‌لی بیر زومره تشکیل ائدیردیلر.
هزرت علینین ایکیدیل‌لی قیلینجی زولفوقار آدلانیردی. عرب و اورتا شرق خالقلارینین ادبیاتیندا هزرت علی‌دن باشقا، ایکینجی بیر کومان‌دانین زولفوقار قیلینجی یوخ‌دور. هالبوکی، عربلرین زولفوقار آدینی وئردیکلری ایکیدیل‌لی قیلینجی تورکلر ایختیرا ائدیبلر. قیلینجین ایکی دیلی ایلانین دیلینه ایشاره‌دیر. چونکی قدیم تورک اینانج سیستئمین‌ده ایلان محاربه‌نی تمثیل ائدیردی. قدیم تورکلرده بو قیلینجا «کوش» آدی وئریلیردی. هونلارلا بیرلیک‌ده، قاراخان‌لی (۸۴۰-۱۲۱۲) و عثمانلی (۱۲۹۹-۱۹۲۳) ایکونوقرافییاسین‌دا همین قیلینجلار گئنیش تصویر اولونوب.
زولفیقار قیلینجین ایکی دیل‌لی اولماسی تورک اینانج سیستئمین‌ده محاربه ملیی اژداهانی عکس ائتدیری‌دی. اورتا عصر مؤلفلرین‌دن زکرییا قزوینی «اخبار ال-بیلاد» آدلی اثرین‌ده بئله دئییر: «تورکلر دؤیوشمک‌ده ماهیردیرلر. بو، مئریهین سیفتی‌دیر و مئریه اونلارین اولدوزودور».
عربلرین مئریه، تورکلرین ایسه اژداها شکلین‌ده تسووور ائتدیکلری اولکر اولدوزو مارس‌دیر. قدیم تورکلر مارسی ساواش ملیی حساب ائدیردی. اونلاردا دمیرین مارس‌دان دونیایا گلدیی اینانجی واردی. هئرودوتون یونانجا «آرئس» آدینی وئردیی تانری، اصلین‌ده، مئریه (مارس) ایدی.
منبع : اکبر ن. نجفین تدقیقاقتینا اساسلانیلیب
