خالق آراسیندا «قیزیل آذربایجان» دئیه تانینان زنجان ویلایتی هم طبیعتی ایله، هم ده تاریخی، آرخئولوژی عابده‌لری ایله تانینیر. ویلایت‌ده آپاریلان آراشدیرمالار زامانی تاپیلان ماتریاللار تهرانا، تبریزه گؤندریلمکله یاناشی، زنجان شهرینده یئرلشن آرخئولوگییا موزئیینده ده ساخلانیلیر. بو موزئیین ان دیرلی اکسپوناتی ایسه دوز مومییاسی‌دیر.

زنجان آرخئولوگییا موزئیی خالق آراسیندا محمود خان ذولفقارینین ائوی موزئیی کیمی ده تانینیر. بونون ماراقلی تاریخچه‌سی وار. محمود خان ذولفقاری پهلویلر دؤورونده زنجان ویلایتینین خانی اولوب. اونون حاقیندا "زنجانین قانیچه‌ن مولکداری و ذولفقاری قارداشلارینین ان بؤیویو" کیمی دئیه یازیلیر. نسیللیکجه زنجانین حاکمی و یا نایبی اولموش بو قارداشلار (ذولفقاریلر) زنجان مشروطه‌چیلرینه دیوان توتماق‌دا، جنگه‌لی حرکاتینین، گونئی آذربایجان باش وئرن میللی حرکاتلارین یاتیریلماسیندا ایشتیراک ائدیبلر. کندلیلر و حرکات علیهینه موباریزه آپاران ذولفقاریلرین اؤز قوشونو اولوب و بو قوشون کندلیلره دیوان توتماقلا مشهورلاشیب. بو قوشون ۱۹۴۶-جی ایلده آذربایجان ویلایتینده اوردو ایله بیرلیک‌ده تؤردیلمیش قیرغینلاردا آکتیو ایشتیراک ائدیب.

ایرانو زامان بئش ایالتدن عبارت اولوب: «زنجان بئشینجی ایالت اولدوغونا گؤره خمسه ایالتی آدلانیر. خمسه ایالتینین خانی محمود خان ذولفقاری ایمیش. بو بینا محمود خان ذولفقارینین حکومت ائوی ایمیش. او، ایالتی بو ائوده‌ن ایداره ائدیرمیش. خالقا چوخ ظلم ائد‌ن آدام اولوب. هامی اوندان ناراضی ایمیش. ایسلام اینقیلابی باش وئرنده بورانی قویوب قاچیر. آمئریکایا گئدیر، اورادا دا اؤلور».

اینقیلابدان سونرا محمود خان ذولفقارینین ائوی آرخئولوگییا موزئیی اولور. آرتیق ویلایتده تاپیلان بوتون آرخئولوژی ماتریاللار بو موزئیده توپلانیر. موزئیی زیارت ائد‌نلرین ماراغینی جلب ائد‌ن اساس اکسپونات ایسه ۲۳۵۰ یاشی اولان طبیعی دوز مومییادیر.
مومییالار طبیعی و کیمیوی اولاراق ایکی یئره بؤلونور. طبیعی مومییالار دا اوچ یئره آیریلیر: «دونیادا اوچ نؤو طبیعی مومییا وار. کیمیوی مومییالار چوخ‌دور. مصرده اولدوغو کیمی. بوز مومییالارا نومونه اولاراق ایتالییادا تاپیلان بوز کیشی مومییالارینی گؤستره بیلریک. دیگر طبیعی مومییا ایسه سابون (پالچیق) کیشیلرین مومییالاری‌دیر کی، اونلار دا دانیمارکادا تاپیلیب. اوچونجو نؤو ایسه زنجان‌دا تاپیلان دوز کیشی مومییالاری‌دیر».

دوز اینسان مومییالاری زنجان ویلایتینین چهراباد دوز مده‌نین‌ده تاپیلیب. ایلک دوز مومییاسی آراشدیریلان زامان مومیالانمیش اینسانین ۱۷۰۰ ایل اول یاشادیغی مویینلشیب: «دوز معدنین‌ده بیر اینسان مومییاسی تاپیلدی. او اینسان ۱۷۰۰ ایل قاباق یاشامیشدی. همین دؤور آرشاکیلرین سونو، ساسانیلرین اولینی احاطه ائدیر. بو آدامین آیاغین‌دا بیر چکمه وار ایدی».

همین شخصین یاشادیغی ائلین بؤیویو و یا دوز معدنین رهبری اولدوغو گومان اولونور. چونکی اونون اوزرینده قیزیل سیرغا تاپیلیب. بو اونون ایمکان و صلاحیت صاحبی اولماسینی ثبوت ائدیر. دوز مومییا تهران‌دا میللی موزئیین‌ده ساخلانیر.

اون ایل سونرا تاپیلان مومییا ایسه داها دیرلی تاپینتی ایدی. او تاریخه دونیانین ان قدیم دوز مومییاسی اولاراق دوشوب: «بوراداکی نومونه‌نین اوزرینده اوکسفورد اونیورسیتتینین امکداشلاری ایله بیرگه ایش آپاریلیر. تدقیقاتلار ۱۶-۱۸ یاش‌لی بو گنجین ۲۳۵۰ ایل قاباق یاشادیغینی اورتایا قویور».

مومییا-آدام زنجان تاریخینین چوخ قدیم اولدوغونو ثبوت ائدیر. بو آدامین اینین‌ده‌کی کتان پالتار، آیاغین‌داکی آیاققابی فورمالی چاریق او دؤورده زنجان‌دا مدنیتین اینکیشاف ائتدیینی گؤستریر. خصوصیله ده آیاققابی. هر بیریمیزه بللی‌دیر کی، معاصر آیاققابینین یاشی ۹۰۰ ایلدیر. اما بو مومییانین آیاغینداکی آیاققابینی خاطیرلادان چاریق اصلین‌ده بو گئییمین داها قدیملرده ده مؤوجود اولدوغونا ثبوت‌دور.

گئییم‌دن باشقا بو گنجین اوزرین‌دن گوموش سیرغا تاپیلیب. بو ایسه اونون دوز مده‌نین‌ده فهله ایشله‌مه‌سی آنلامینا گلیر. سؤزوگئدن موزئی‌ده دوز مومییادان باشقا تاریخی دؤرد مین ایلدک اولان اکسپوناتلار، دمیردن، گیل‌دن حاضرلانان موختلیف نؤو اشیالار، بیچاقلار، میشت اشیالاری، سلاحلار نوماییش ائتدیریلیر. موزئی‌ده عینی زامان‌دا ۲۰۰۰-۲۵۰۰ ایل بوندان اؤنجه‌یه عایید کتان و یون پارچالار، پالاز، کیلیم کیمی اکسپوناتلار دا ساخلانیلیر.