ایکی مین ایلده‌ن آرتیق آذربایجانی دونیانین اؤلکه‌لری، قیطعه‌لری ایله بیرلشدیره‌ن کاروان یوللاری آراز چایی یاتاغین‌دا – خدافرین دره‌سین‌ده بیر-بیرینه قووشوب. گؤزل طبیعت‌لی بو دره‌ده آتیلمیش کؤرپولر تکجه آرازین ایکی ساحلینی – قاراداغی قاراباغا بیرلش‌دیرمیردی، ائلجه ده دوغونو باتییا، گونئیی قوزیه، آسییانی آوروپایا جالاییردی. بؤیوک ایپک یولونون بیر قولو دا بو کؤرپولرین اوستون‌دن کچیرمیش. ایکی عصره یاخیندیر کی، بو دره الچاتماز، آیاقدیمز یئر اولوب. او چاغ‌دان –آراز وطنین اورتاسین‌دا سرحد چایینا چئوریلندن هر ایکی ساحل بیر-بیرینی بیر بایاتی ایله هارایلاییر:

عزیزیم بو یان داغلار،
آل قانا بویان داغلار.
بو یان ظلمت خانادیر،
نئجدیر او یان داغلار؟!

مرکب رلیفلی یئر قورولوشو، اراضی‌سین‌ده چایلارین سیخ شبکه‌سینین اولماسی سببین‌دن آذربایجان‌دا کؤرپوتیکمه عنعنه‌سی چوخ قدیم دؤورلره گئدیر. اؤلکه‌داخیلی یولار اوستون‌ده اولان مانلرین آزالدیلماسی، ائلجه ده اراضی‌سین‌دن کچن ایری بینل الخالق تیجارت مارشروتلارین‌دا حرکت راحاتلیغینین تعمین ائدیلمه‌سی اوچون زامان-زامان کیچیک کؤرپولرله یاناشی چوخلو مونومنتال کؤرپولر ده تیکیلمیش‌دیر. مولکی مеمارلیغین بو زنگین ارثینین یرلی و رگیونال اهمیتینه، ائلجه ده یوکسک بدیعی-تخنیکی گؤستریجیلرینه گؤره ان مشهور عابده‌لری ایکی خودآفرین کؤرپوسودور. ایکییه پارچالانمیش آذربایجانین اورتاسین‌دا ۱۹-جو عصردن باشلایاراق سرحد چایینا چеوریلمیش آراز اوزرین‌ده یئرلشمه‌سی بو کؤرپولری خالق دوشونجه‌سین‌ده وطنین اراضی بوتؤولویونون سیموولو ایستاتوسونا یوکسلتمیش‌دیر.

۱۲۱۳ و ۱۲۲۰-جی ایللرده آذربایجان‌دا اولموش مشهور عرب سییاهی و جوغرافییاچی‌سی یاقوت هموی آرازی «معجزه‌لی چای» آدلاندیراراق ائشیتدیکلرینی: «دییرلر آراز بویونجا مین شهر اولوب»

شکلین‌ده ایفاده تمیش‌دی. شهرلرین سایی بو دئییم‌ده خییلی شیشیردیل‌سه ده آرازین هر ایکی ساحلین‌ده ان قدیم دؤورلردن سیخ یوردسالما شبکه‌سینین اولدوغو شوبهه‌سیزدیر. ی.حموی اؤز اثرین‌ده باشقا بیر عرب مؤلفینه ایستیناد ائدرک یازمیش‌دیر: «آراز چایینین چیخدیغی بالاساقان چؤلون‌ده بئش مین ترک ائدیلمیش کند وار کی، داغینتیلاردان سالامات قالمیش دیوار و تیکی‌لیلری بو گونه‌جه‌ن ده قالماقدادیر. دئییرلر کی، بو کندلر اولو اللهین قران‌دا خاطیرلادیغی آراز حاکملرینه منسوب اولوب». هر ایکی ساحلین‌ده بیله سیخ یاشاییش مسکنلری اولان چایین اوزرین‌دن چوخلو کؤرپولر آتیلماسی طبیعی ضرورت ایدی. تاریخی منبع‌لرده ده اؤلکه‌نی غربدن شرقه کسیب کئچن بو داخیلی چایین اوزرین‌ده کؤرپولر تیکیلمه‌سی حاقین‌دا معین معلوماتلار قالمیشدیر.