آلپ ار تونقا افسانوی تورک خاقانی‌دیر. آدینین معناسی «ایگید»، «قهرمان»، «باهادیر» آنلاملارینا گلیر. بیر چوخ تاریخی منبع‌لرده ساکلارین حکمداری کیمی قبول ائدیلیر.

آخار. آذ ساکلارین افسانوی حکمداری آلپ ار تونقا حاق‌دا معلوماتلاری تقدیم ائدیر.

آلپ ار تونقا تورک اؤلکه‌لرین‌ده اولدوغو کیمی، بوتون دونیادا قبول اولونور.

تورکلرین قدیم آتاسی

حیاتی حاق‌دا معلوماتلار افسانه‌لره سؤیکه‌نه‌ن آلپ ار تونقانین تورکلرین قدیم آتالارینین سویون‌دان گلدیی ادعا اولونور. هابئله، «دیوانی-لغات التورک»، «قوتادقو بیلیک»دکی قهرمانلارین او اولدوغو دوشونولور. ایران‌لی شاعر فردووسینین «شاهنامه»سین‌ده ده آلپ ار تونقادان بحث اولونور. اؤلومو ایله باغلی «دیوان لوغات التورک»ده بعضی قئیدلر وار.

آلپ ار آدینا آلتای داغلارین‌دا قدیم تورک قیدلرین‌ده ده راست گلینیر. هابئله اورخون عابده‌لرین‌ده...

خاقانلارین ان مشهورو

یوسیف خاص حاجیبین قاراخان‌لی حکمداری بوغرا خانا هدییه وئردیی «قوتادقو بیلیک» اثرین‌ده دونیا حکمدارلاری ایچین‌ده ان عدالت‌لی اولانلارین تورک حکمدارلاری اولدوغو و اونلارین ان مشهورونون تاجیکلرین «افراسیاب» دئدیی آلپ ار تونقا اولدوغونو یازیر.

افراسیاب‌دان بو سؤزلرله بحث ائدیر: «شهر. بو کلیمه‌دن گؤتوروله‌رک قاشقارا «اوردو شهر» دئییرلر. خانین اوتوردوغو یئر شهر دئمک‌دیر. چونکی افراسیاب هاواسی گؤزل اولدوغو اوچون بورادا اوتوروردو».

«آوئستا»دا «آرژاسپ» آدلی اوبرازین آلپ ار تونقا اولدوغو اؤزبک شاعری علیشیر نواینین «تاریخی مولوک عجم» اثرین‌ده «آرژاسپ بیننی افراسیاب کیم، تورک پادیشاهی اردی» فورماسین‌دا ایفاده ائدیلیر.

افسانه‌یه گؤره، آلپ ار تونقانین حیاتی ساوشالاردا کئچیب. اوزون مدت مباریزه آپاردیغی فارسلارین حکمداری کئیخوسرووون دعوتی ایله گئتدیی ضیافت‌ده اؤلدورولوب.

قانلی رسم

آلپ ار تونقا آسور منبع‌لرین‌ده مادووا، هئردوت‌دا مادی، ایران و ایسلام منبع‌لرین‌ده افراسیاب‌دیر. اورخون عابده‌لرینده «دوققوز اوغوزلار» آراسین‌دا «ار تونقا» آدلی مراسیملردن سؤز آچیلیر. تورفان شهرینین غربین‌ده یئرلشه‌ن «بزگه‌لیک» معبدینین دیوارین‌دا دا آلپ ار تونقانین قانلی رسمی وار.

تاریخ‌چی مسعودی ده ۷-جی عصرین اولین‌ده قله‌مه آلدیغی قیدلرین‌ده گؤیتورک خاقانینین افراسیابین سویوندان گلدیینی یازیر.

«قوتادقو بیلیک»ده اونون حاق‌دا بو میصراعلار یازیلیب:

بو تورک بیلرین‌ده آدی بلگولوگ
تونقا آلپ ار ایردی قوتی بلگولوگ
بدوک بیلگی بیرله اؤکوش ارده‌می
بیلیگلیگ اوقوشلوق بودون کؤدره‌می
تاژیکلر آیور آنی افراسیاب
بو افراسیاب توتدی ایللر تالاب
تاژیکلر بیتیمیش بیتیگ‌ده موم
بیتیگ‌ده یوخ عرصه کیم اوکقای آنی؟

ترجمه‌سی بئله‌دیر: «بو تورک بیلری ایچین‌ده آدی بل‌لی، قوتو بل‌لی آلپ ار تونقا، بؤیوک و ارده‌ملی حکمداردیر. چوخ بیلیک‌لی، مزیتلی بیر بؤیوک‌دور. تاجیکلر (فارسلار) اونا افراسیاب دئییرلر. بو افراسیاب اؤز اوردوسو ایله دونیانی اله کئچیریب. تاجیکلر بونو کیتابلارین‌دا یازیبلار. کیتاب دا یوخ اولسایدی، بونو کیم بیله‌جکدی؟».

اویغورلارین آتاسی

آلپ ار تونقا حاق‌دا ایکی داستانین یازیلدیغی ادعا ائدیلیر. بعضی منبع‌لره گؤره، او، میلاددان اول ۷-جی عصرده یاشامیش قهرمان و ساک حکمداری‌دیر. آلپ ار تونقا اورتا آسییادا یاشایان بوتون تورک بویلارینی بیرلشدیره‌رک اؤز حمایه‌سی آلتینا آلیب، داها سونرا قافقازی آشاراق اؤن آسییا، سورییا و مصری فتح ائدیب، ساک دؤولتینی قوروب.

آلپ ار تونقانین ایران‌لیلارا قارشی آپاردیغی ساواشلار اوزون ایللر فارسلارین یادداشین‌دا قالیب، اونا همیشه نیفرت بسله‌ییبلر.

«دیوانی-لغت التورک»ده توران حکمدارلارینین مرکزی قاشقار شهری گؤستریلیر. ایسلامی قبول ائد‌ن قاراخان‌لی دؤولتینین حکمدارلاری دا، اؤزلرینین افراسیابین سلاله‌سین‌دن گلدیینه اینانیبلار. مغول تاریخ‌چی‌سی جووینی ده، اویغور دؤولتینین حکمدارلارینین اونون سویون‌دان اولدوغونو یازیر. جووینی اونا بوکو خان، مرجانی ایسه بوکو خان بین پیشینگ (بشنج) دئییر.

گؤیتورکلردن اول

بیر چوخ منبع‌لر آلپ ار تونقا ایله باغلی افسانه‌لر و معلوماتلارین گؤیتورکلردن اول شرقی و غربی تیانشان‌دا یاشایان تورکلر آراسین‌دا اورتایا چیخدیغینی، بو داستانین داها سونرالار گؤیتورک و اویغورلار آراسین‌دا یاشایاراق داوام ائتدیینی گؤستریر. لاکین اونونلا باغلی ایکی داستان‌دان هئچ بیری گونوموزه قدر گلیب چاتماییب.

آلپ ار تونقانین ساک دؤولتینین حکمداری اولدوغونو سؤیله‌یه‌ن تاریخ‌چیلر چوخالیب. بو دؤولتین آدی بعضا اونون، بعضا ده آتاسی بشنج خاقانین (پشنگ) آدییلا آدلاندیریلیر. ایران‌لیلار بشه‌نجه «توران‌لیلارین حکمداری»، آلپ ار تونقایا دا «افراسیاب» دئییردیلر. «افراسیاب» قدیم ایران‌لیلارین شر تانریسینا وئردیکلری آد ایدی. آلپ ار تونقا اونلارا قارشی اوزون ایللر ساواشدیغی اوچون بو آدی وئرمیش‌دیلر.

فارس حیله‌سی

آلپ ار تونقانین ایران حکمداری کئیخوسرووون دعوتی ایله گئتدیی ضیافت‌ده هیله ایله اؤلدورولدویو معلوم‌دور. بو اولایین میلاددان اول ۶۲۴ و یا ۶۲۵-۶۲۶-جی ایللرده باش وئردیی احتیمال اولونور.

آلپ ار تونقا «قوتداقو بیلیک»ده بو میصراعلارلا قارشیمیزا چیخیر:

نگو در ائشیتگیل تونقا آلپ اریگ
بیلیب سؤزلمیش کؤر بو اؤت ساو اریگ.
ات اول بو کیشی کانگو آرتار ییدیر
آنی کد کودزگو آی قیلدی قدر.

ترجمه‌سی بئله‌دیر: «آلپ ار تونقا خاقان نه دئییر، ائشیت. باخ، گؤر، بیلیب سؤیلمیش او بو اؤیودو. اینسان قلبی اتدیر، چورویوب گئدر. ائی اینسان، اونو یاخشی قورو».

آلپ ار تونقا

ایسلام‌دان اول و سونرا تورکلر (گؤیتورکلر، اویغورلار، قارلوقلار، قاراخان‌لیلار، سلجوقلار) اونو آتالاری کیمی قبول ائدیب، اؤیوبلر. بو آتانی بعضا آلپ ار تونقا، بعضا ده تونقا آلپ ار آدلاندیریرلار.

آلپ ار تونقا حاق‌دا ان گئنیش معلومات فیردووسینین «شاهنامه»سین‌ده وئریلیر. اما ایران‌لی شاعر اونون حاق‌دا حقارتله دانیشیر، اونو «شر تانری‌سی» آدلاندیریر، تحقیر ائدیر. اما ایران‌لیلارین شاهی اونو هیله ایله آلدادیب اؤلدورور. آلپ ار تونقا اؤز دوشمه‌نین سؤزونه ایناناراق، قورخمادان اونون دعوتینی قبول ائدیب دوشمه‌نلرینین ایچینه گله‌جک قدر قورخمازدیر. فیردووسینین اؤزو ده بیلمه‌دن اونو هم ده قورخماز قهره‌مان کیمی تقدیم ائدیر، اؤز هؤکمدارلارینی ایسه تله قوران حیله‌گر کیمی…

ساک ساغوسو (آغی‌سی)

قئید ائتدییمیز کیمی، آلپ ار تونقا حاق‌دا یازیلان داستانلار گونوموزه قدر گلیب چاتماییب. بعضی منبع‌لرده حاقین‌دا محدود قئیدلر، بیر ده بو گوندک گلیب چاتمیش، ساک تورکجه‌سین‌ده یازیلمیش بیر آغی وار:

آلپ ار تونقا اؤلدی‌مو؟
ایسیز آژون قال‌دی‌مو؟
اؤدلک اؤچین آلدی‌مو؟
ایمدی یورک ییرتیلور؟

اؤدلک ییراغ کؤزت‌دی
اوغری توزاق اوزات‌دی.
بگلر بگین آزیت‌دی
قاچان کالی قورتولور.

اولشیب ار‌ن بؤرلیو
ییرتیب یاقا اورلایو.
سیقریب اونی یورلایو
سیغتاب کؤزی اؤرتولور.

بگلر آتون آرغوروب
کادغو آنی تورغوروب.
منغزی یوزی سارغاروب
کؤرکوم آنغار تؤرتولور.

اؤدلک آریغ کوره‌دی
یونچیغ یاووز تاورادی.
ارده‌م یئمه ساورادی
آژون بگی چرتیلور.

اؤدلک کونی تاوراتور
یالنغوق کوچون کورتور.
اردین آژون سوریتور
قاچان تاقی ارتیلور.

بیلگه بؤگو یان‌چی‌دی
آژون آتی یان‌چی‌دی.
ارده‌م اتی تین‌چی‌دی
کرگه تگیب سورتولور.

کؤنگلوم ایچین اؤرته‌دی
ایتمیش یاشیغ قارتادی.
کیچمیش اؤدیک ایرته‌دی
تون کون کئچیب ایرتلور.