آذربایجان میللی قورتولوش حرکاتینین بؤیوک ایدئولوقو و ایلک دئموکرتایک آذربایجان جومهوریتینین بانی‌سی اولان م. ا. رسولزادنین زنگین ارثی ایله تانیش اولدوقجا ماراق‌لی مقاملارلا راستلاشماق مومکون اولور. اونون ایرانلا، گونئی آذربایجانی ایله علاقه‌لی یازیلاری، ستار خان اینقیلابی دؤورون‌ده (مشروطه اینقیلابی - ۱۹۰۵-۱۹۱۱) ایران‌دا اولماسی و «ایرانی-نوو»(یئنی ایران) قزئتینی نشر ائتمه‌سی بیر داها ثبوت ائدیر کی، او گونئی‌لی-قوزئی‌لی آذربایجانین ایدئولوژی لیدری‌دیر.

کولت. آز م .ا. رسولزادنین گونئی آذربایجانلا باغلی اولان اسرلیرین‌دن بعضی سئچمه‌لری اوخوجولارین دقتینه چاتدیریر.

آذربایجان تورکلری

«...بلی، تورکلر ده گرک اولسون. چونکی قافقاز ویلایتلرین‌ده فهله‌لیک و هامبال‌لیق ائتمکله کسب-روزی ائد‌ن ایران‌لیلارین اکثری آذربایجان تورکلری‌دیر کی، بورادا روسییا فهله‌لری آراسین‌دا ایشله‌مکله، یولداش‌لیق تأثیری اولاراق، هورریت و فداکارلیق ایشلرینه آلیشمیشلار!

«ایران باهادیرلاری تورکلردیر» – دئمک ایران اینقیلابینین اساسی ایله، اساسی-ائلمییه‌سی ایله اثبات ائدیلمیش بیر حقیقت‌دیر کی، بو باره‌ده هئچ دانیشیق بئله اولماز».

«تکامول» قزئتی، ۱۷ فئورال ۱۹۰۷- ایل، ن۹.

ایکی آذربایجان حسرتی

«مرند...

نه گؤزل، نه شاعرانه بیر بوجاق! قوواقلار اوزاناراق، آسیمانه باش قالخیزمیش، مئیودار آغاجلار بؤیوک بیر ووقار ایله فیکره دالمیشلار...

آه، اگر بو طبیعت، بو هاوا، بو شن‌لیک، بو شفا، بو ملاحت، بو صدا باکی‌دا اولایدی، یاخود باکی بوردا اولایدی!..»

«ترققی» قزئتی، ۴ ایون ۱۹۰۹-جو ایل، ن۱۲۲.

گونئی آذربایجانی – ایران تورکلری

«ایران تورکلری باش‌لیجا آذربایجان‌دا ساکین اولارلار. ایران آذربایجانی ایرانین شیمال طرفین‌ده مؤوجوددور و ایران‌دا مؤوجود سککیز ایالتین ان موهومودور. تالیش کیمی بعضی اورمانلاری و مغان صهراسینین ایران قیسمی ایستیثنا ائدیلیرسه، آذربایجان العوموم داغلیق‌دیر. بو داغلاردان ان مهملری ساوالان، سهند، قاراداغ سیل‌سیله‌لری‌دیر. اردبیل قزاسین‌دا اولان ساوالان داغی ۴۷۲۵ مئتر یوکسکلیین‌ده‌دیر. بو قیطه داغلیق اولماقلا برابر اکینچیلییه الوئریش‌لی، مونبیت تورپاغی چوخدور، هاواسی صاف و ساغلام‌دیر...»

«آذربایجانین مرکزی ایالتی تبریز و مشهور شهرلری ده بونلاردیر: اردبیل، اورمییه، خوی، دیلمان (سلماس)، ماکو، سولدوز (سولدوز اراضیسی عثمانلی دؤولتی ایله ایران آراسین‌دا مباحصه‌لی ناحییه‌لردیر)، ماراغا خالخال‌دیر.

اهالینین بؤیوک قیسمی زیراعت و تیجارتله مشغول ایسلر ده شاهسئوه‌ن، قاراجاداغلی، چلبییان و خمسه ائللری کیمی بیر قیسیم ده کؤچری حالین‌دا و چوبان‌لیق ایله کئچیریرلر».

«ایران تورکلری و ایران تورکلویو دئییلدیی واخت خاطره الاکثر آذربایجان گلیر. حالبوکی، ۳ میلیون تورک‌دن تقریباً ایکی بوجوق میلیونو احتیوا ائد‌ن بو قیتطعه‌دن باشقا ایرانین سایر یئرلرینده، حتی ایرانی-قدیمین مرکزی اولان شیراز اطرافین‌دا بئله تورکلر واردیر. بونلار عددلری ۳۵۰ مینی تجاووز ائد‌ن قاشقایلردیر کی، بیر عشیرت حالین‌دا یاشارلار».

«تورک داها متین‌دیر»

«ایران تورکو، باشقا تورک قارداشی کیمی بیر آز محافیظه‌کاردیر. آذربایجان‌لی بیر تورک، شیرازلی بیر فارس‌دان داها تعصبکش‌دیر، تورک، فارس قدر آزاد فیکیرلی دئییل، فقط اونون قدر عظیم‌سیز و لاوبالی(سهلنکار) دئییل‌دیر. تورک داها متین و داها ثباتکاردیر(ثابت،متانت‌لی)».

تبریز-آذری تورکلری

«تبریز ایران اینقیلابینین آتشلر یاغدیران بیر منبعی ایدی. آذری تورکلرین‌دن تشکل ائد‌ن حرریت مجاهیدلری بوتون ایران ظلمت پرستانینا قارشی مردانه کؤکس گرمیش، دایانمیش‌دیر. ایرانین انوار و نیازیسی ستار خان ایله باقیر خانین کومان‌داسی آلتین‌دا تبریزین اون بیر آیلیق بیر محاصره‌یه قارشی گؤستردیی قهرمان‌لیقلارین اؤیله شانس‌لی صحیفه‌لری واردیر کی، بو باهادیر تورکلرین ایران‌لیلار آراسین‌دا «اؤولادی-غیوری آذربایجان» – دئمه‌یه تمییز(فرقله‌نمه) ائتمه‌لری پک حاق‌لی‌دیر».

«تورک یوردو» ژورنالی،

«ستار خان»

«تلگراف مشهور ستار خانین وفاتی خبرینی گتیردی. سون زامانلار ستار خان اونودولموشدو. آرتیق آدی دیللرده داستان دئییلدی.

فقط بیر واخت واردی کی، بو ایسم گونون مؤوضوعسونو تشکیل ائدیردی. آوروپا قزئتلری بئله ستار خان ایسمینی قاریبال‌دا ایله برابر توتویورلاردی. ایشته بو واختیله ایران قاریبالدیسی اولان ذات اؤلموشدور...

میللتین بتنین‌دن یئتیشمیش اولان بو قهر‌مان هر نه قدر آواملیغی جهتین‌دن اونون-بونون اینتریقالارینا قوربان اولویوردوسا دا، فطرتاً بیر چوخ مزیتلره مالیک ایدی.

شهریارین «حیدر بابایا سلام» اثری حاقین‌دا

«حیدر بابایا سلام» اثرین‌ده شاعر بیر داغ چئوره‌سین‌ده کئچه‌ن اوشاق‌لیق خاطره‌لرینی جانلاندیریر. «داغ یانین‌دان صاف و آیدین» بیر سو دورولوغویلا آخان و آذربایجان لهجه‌سین‌ده‌کی تبیرلرین «بوتون لطافتینی» اوستاجا لطیف ائد‌ن بیر اصوللا شهریار ایللردن بری کؤنلون‌ده بسلدیی حسرتی، مشوقونا ائرمیش (چاتمیش) بیر عاشیق حرارتیله تره‌ننوم ائدیر.

مشهور ساز شاعرلرینین قوللاندیقلاری جانا سینه‌ن بیر آهنگله یازیلان «حیدر بابا» ۷۶ بنددن عبارت‌دیر. بو بندلر طبیعتین کند حیاتینین اوشاق‌لیق‌دا اوینانان اویونلارین، خالق ایله‌نجه‌لرینین بایرام و ماته‌م گونلرینین، عادت و عنعنه‌لرینین، یاز-قیش حیات‌داکی بوتون حادثه‌لرین بیرر جان‌لی تابلوسونو وئریرلر. بو تابلولاری تصویرده قوللانیلان اینسانین خالق آغزین‌دا سؤی‌لنه‌ن ساده، فقط جان‌لی کلمه‌لرله تشکل ائتمه‌سی، اونا آیری بیر گؤزل‌لیک و ایفاده قودرتی بحث ائدیر. شاعر خالقین دانیشدیغی دیلی ائله آخیجی بیر شعیر دیلی حالینا گتیریر کی، بونو اوخوما-یازماسی اولمایان بیر کندلی آنلادیغی کیمی، ادبی زؤوقو اینجلمیش هر هان‌سی بیر آیدین دا بؤیوک بیر هزز ایله اوخویور و گئرچک بیر صنعت اثرین‌دن دویاجاغی هیجانی دویار...

...تبریز پوچتونون یئتیردیی بو خاریقه اثرین آذربایجان ادبیاتین‌دا بیر حادثه تشکیل ائتدیی بیزجه شوبهه‌سیزدیر. زنگین آذربایجان ادبیاتی عنعنه‌لرین‌ده حادثه و مرحله تشکیل ائد‌ن اثرلر آز دئییل‌دیر، فقط بونلاردان خصوصیله، سون ایللرده‌کی ادبی حیات‌دا گؤرونه‌نلر آراسین‌دا هئچ بیری «حیدر بابا» قدر جان‌لی، قان‌لی و بیر باخیما، حتی دئیه بیلرسیز کی، میللی دئییل‌دیر.

«حیدر بابا»دا خالق یارادیجیلیغینین گئرچک قایناقلارین‌دان فئیز آلان، فولکلوروموزون بوتون گؤزل‌لیک و زنگین‌لیکلرینی اؤزون‌ده عکس ائتدیره‌ن صمیمی، طبیعی بیر شعیر چئشیدی وار. چاغداش ادبیات آنلامینا مطابیق (آردینجا گلن) اولان بو پارلاق اثر، میللی یارادیجی‌لیق قودرتینی تمثیل ائد‌ن بیر عظمت و احتیشام‌دادیر!

فارسجانین فساحت و بلاغتینه مجبور اولوب ایللرجه آنا دیلینی یادیرغامیش ایکن آذربایجان‌لی صنعتکارین، دئرکه‌ن، بو قدر میللی بیر شعیر یازماسی یاشادیغیمیز گونلرین ان بؤیوک حادثه‌سی‌دیر!»

«آذربایجان» ژورنالی. آنکارا