۲۰ یانوار فاجعه‌سین‌دن ۲۷ ایل کئچیر. آذربایجان خالقی تاریخ اوچون چوخ دا اوزون اولمایان ۲۵ ایل عرضین‌ده موستقیللییمیزین قازانیلماسی اوغرون‌دا جانلارین‌دان کئچه‌ن شهیدلریمیزی یاد ائدیر. بو ایللر عرضین‌ده ۲۰ یانوار تاریخی آغری ایله خاتیرلان‌سا دا، بئیینلرده دایم جاواب‌سیز سواللار قالیب. «کیم‌دیر گوناهکار؟»
پوب‌لیکا. آز-آ دانیشان سیاسیلر ۲۷ ایل اؤنجکی تاریخی بئله خاتیرلاییر.
«گنج عالیملر کلوبو» آدلانان قوروم‌دا اکثریت دتک-یا ایشلییردی»
آنا وطن پارتییاسینین صدری، میللت وکی‌لی فزایل آغامالی ۲۰ یانواری آذربایجان خالقینین شان‌لی تاریخی حساب ائدیر. اونون سؤزلرینه گؤره، همین واخت دهشت‌لی فاجعه باش وئرسه ده، خالق موستقیل‌لیک کیمی شیرین نعمته قوووش‌دو: «همین واخت خالق آرتیق موستقیل اولماغا قرار وئرمیش‌دی و ائموسییالار کیفایت قدر گرگین ایدی. بو وضعیت‌دن کرئمل، سسری-نی داغیتماق ایسته‌یه‌ن قوه‌لر، ائل‌جه ده اؤلکه‌ده میللی آزادلیق حرکاتینین ایچینه داخیل اولموش قاران‌لیق مقصدلی اینسانلار ایستیفاده ائتدی. همین واخت خالقین اؤنون‌ده گئدن آخج داخیلین‌ده بحران یارانمیش‌دی. رادیکاللار و لیبئراللار آدلانان ایکی جبهه فورمالاشمیش‌دی و بو بؤلونمه خالقین عمومی موباریزه‌سین‌ده اؤز منفی تسیرلرینی گؤستریردی. او واخت ایندیکی پرئزیدئنت آدمینیستراسییاسینین قارشی‌سین‌دا کئچیریله‌ن میتینقلری ده آخج رهبرلیگی دئییل، دتک-نین آگئنتلری ایداره ائدیردیلر. دتک خالقی میدانا چکیر،
قیرغینلارا زمین یارادیردی. «قورد قاپی»سین‌دان باشلامیش، آئروپورت یولون‌دان شیخوو یولونا قدر بوتون کئچیدلرده طلبه‌لر طرفین‌دن کئشیک چکیلیردی. آخج "میللی آزادلیق حرکاتی قان‌سیز اؤتوشمور" منتیقینی تبلیغ ائدیردی. قارشییا قویولان مقصدلردن بیری ده سیاسی حاکمیته گلمک ایدی. سیرر دئییل کی، خالق حرکاتینین اؤنون‌ده گئدنلر آراسین‌دا دتک آگئنتلری وار ایدی. مثال اوچون، «گنج عالیملر کلوبو» آدلانان قوروم‌دا اکثریت دتک-یا ایشلییردی. بوردا لئیلا یونوس، ائلدار نامازوو، حیکمت حاجی‌زاده، توفیق قاسیموو و دیگرلری ایشتیراک ائدیردی. اونلار هم ده آخج-نین ایداره هئیتینه عضو سئچیلمیش‌دی. اونلار آخج-نین رهبرلیینه همین متبخین ایچین‌دن اولانلاردان بیرینی گتیرمه‌یه چالیشیردی. لاکین همین دؤورده خالق جبهه‌سینی صمیمی شکیل‌ده یاراتماق ایسته‌یه‌ن اینسانلار بونا ایمکان وئرمه‌دی. تصادفی دئییل کی، ۲۰ یانوار فاجعه‌سی باش وئردیی دؤورده همین ایداره هئیتینین - آخج-نین رهبرلرینین هئچ بیرینین ائوینه بیر عسگر بئله گئتمه‌دی. اما آخج مج‌لی‌سینین عضوو اولان منیم ائویمه ۱۹۹۰-جی ایلین یانوار آیینین ۲۳-ده ۱۲ عسگر، ۲ بتر گل‌دی، ائوی محاصره‌یه آلدیلار و منی حبس ائتمک ایسته‌دیلر. دوشونوره‌م کی، ۲۰ یانوار فاجعه‌سینین تؤردیلمه‌سین‌ده آخج ایداره هئیتینه داخیل اولان شخصلرین بیلاواسیته ایشتیراکی واردی».
ف. آغامالی علاوه ائدیب کی، ایدارولونماز حالا گلن خالق اؤز تالئیینی حل ائتدی و آذربایجان‌دا اومومخالق حرکاتینین میللی آزادلیق حرکاتی مرحله‌سینه کئچمه‌سی تعمین اولون‌دو.
«۱۹۹۰-جی ایلده‌ن آذربایجان‌دا میللی آزادلیق حرکاتی دؤنمز، آردیجیل کاراکتئر آلدی. بونون آردیجیل کاراکتئر داشیماسین‌دا ایسه هئچ شوبهه‌سیز کی، اساس رولو اوموممیل‌لی لیدئر حیدر الیئوین موسکوادا آذربایجان نومایندلیین‌ده چیخیش ائتمه‌سی اوینادی. ۱۹۹۰-جی ایل ۲۰ یانوار فاجعه‌سین‌دن سونرا آذربایجان‌دا کوتلوی شکیل‌ده کوممونیست پارتییاسین‌دان ایمتینا باشلانیل‌دی. سووئت جمعیتینه نیفرت آچیق کاراکتئر داشی‌دی و آذربایجان خالقی بیرمه‌نالی اولاراق سووئت جمعیتین‌ده یاشاماغین مومکونسوزلویونو درک ائد‌رک آزادلیق اوغرون‌دا موباریزه‌نی داوام ائتدیردی»، - دئیه او بیلدیریب.
«سسری-نین داغیدیلماسی سسئناری‌سین‌ده ۲۰ یانوار سون نقطه ایدی»
همین دؤورون آکتیو ایشتیراک‌چیلارین‌دان اولان، آذربایجان رئسپوبلیکاسی آلی سووئتینین میللی شوراسینین عضوو اولموش پولیتولوق جوشمود نوریئو ۲۰ یانوار حادثه‌لرینه گئوپولیتیک کونتئکست‌ده یاناشیر: «همین واخت سووئت ایمپئرییاسینین سوقوطو پلانلاشدیریلیردی. کیسسئنجئرین ده، بزئژینسکینین ده اثرلرین‌ده بو مسئله‌لرله باغلی مقاملار وار. لاکین سسری-نی داغیتماق اوچون حاضرلانان لاییحه‌ده ضعیف نقطه اولاراق نیه آذربایجانه‌ن سئچیلمه‌سی ماراق‌لی‌دیر. ۱۹۸۷-جی ایلده حیدر الیئوی مرکزی بورو اوزولویون‌دن چیخاردیلار. آردینجا قورباچووون اقتصادی مسئله‌لر اوزره موشاویری آقامبئکیان داغ‌لیق قاراباغین اقتصادی جهت‌دن ائرمنیستانا داها یاخین اولماسی حاق‌دا بیانات وئردی. ائرمه‌نیلر بو ایستیقامت‌ده حرکته کئچ‌دیلر. خانکندین‌ده داغ‌لیق قاراباغین ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سی ایله باغلی ویلایت دئپوتاتلارینین قراری چیخاریلان‌دان درهال سونرا باکی‌دا
«داغ‌لیق قاراباغ ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سین» شوعاری آلتیندا «یورد» طرفین‌دن میتینقلر باشلانیل‌دی. ماراق‌لی‌دیر، هئچ کیمین معلوماتی اولمایان بیر مثلاًی «یورد» نئجه بیلیردی؟ حساب ائدیره‌م کی، سسری-نین داغیدیلماسی حاق‌دا بیر سسئناری وار ایدی و بو سسئناری‌ده ۲۰ یانوار سون نقطه ایدی».
ج. نوریئو ۲۰ یانوار گونو قتله یئتیریله‌نلر و یارالانانلار آراسین‌دا آخج رهبرلیین‌ده تمثیل اولونانلاردان هئچ کیمین اولماماسینا خصوصی دقت چکیب.
«من خصوصی آراش‌دیرما آپارمیشام و اونلاردان هئچ بیرینین اوردا اولمادیغی اورتایا چیخیب. اما حادثه‌لر زامانی دایم خالقین اؤنون‌ده اولدوقلارینی دئییرلر. اگر اؤنده ایدیلرسه، نیه اونلارین هئچ بیرینین بورنو بئله قانامادی؟ بو ایللر عرضین‌ده من همیشه دئمیشه‌م کی، ۲۰ یانوار فاجعه‌سینین میقیاسینین بو قدر گئنیش اولماسینین مسولیتی آخج-نین اوزرین‌ده‌دیر»، - دئیه او وورغولاییب.
«حیکمت حاجی‌زاده ائوین‌ده یاتمیش‌دی، عیسی قمبر یوسیف سمدوغ‌لو ایله اونون ائوین‌ده چای ایچیردی»
آذربایجان سوسیال دئموکرات پارتییاسینین (آسدپ) صدری، میللت وکی‌لی آراز علی‌زاده ده ۲۰ یانوار فاجعه‌سینه گؤره معین معنادا آخج-نی اتهام ائدیب: «اگر آخج لیدئرلرینین شعورو، آغلی و ساوادی اولسای‌دی، آذربایجان کوممونیست پارتییاسینین رهبرلیگی بیناموس و بیشرف اولماسای‌دی، قورباچوو باشقا اولماقلا سسری رهبرلیگی جینایتکار اولماسای‌دی، حادثه باش وئرمه‌یه ده بیلردی».
اونون سؤزلرینه گؤره، ۱۹۸۹-جو ایلین سئنتیابرین‌دا آخج داخیلین‌ده دئموکراتلارلا رادیکاللار آراسین‌دا موباریزه باشلادی.
آسدپ صدری آخج-نین خالقی قیرغینا سوروکلدیینی بیلدیریب. آ. علی‌زاده ده حادثه باش وئره‌ن گونو آخج رهبرلیینین اورتادا اولمادیغینی قئید ائدیب.
«حیکمت حاجی‌زاده ائوین‌ده یاتمیش‌دی. عیسی قمبر یوسیف سمدوغ‌لو ایله اونون ائوین‌ده چای ایچیردی. نعمت پناهوو میدان‌دا جامااتا دئییردی کی، داغیلمایین، بیر آزدان سیزه تانکووران آوادان‌لیقلار گتیره‌جه‌م. اعتبار مممدوو همین گئجه موسکوایا اوچوب گئت‌دی. رحیم قازییئوین هارادا اولدوغونو ایسه بیلمیرم»، - دئیه او بیلدیریب.
آ. علی‌زاده قئید ائدیب کی، ۱۹۸۹-جو ایلین سئنتیابرین‌دا آذربایجان خالق جبهه‌سی (آخج) قئیدیات‌دان کئچ‌دی. اونون سؤزلرینه گؤره، بون‌دان سونرا آخج-دکی رادیکال قاناد دئموکراتیک قانادی سیخیشدیرماغا باشلادی. رادیکال قانادین لیدئرلری اعتبار مممدوو، نعمت پناهوو، ابولفز الیئو، دئموکراتیک قانادین لیدئری ایسه لئیلا یونوس، زردوشت علی‌زاده ایدیلر: «آخج-ده اؤزلرینی مؤتدیل آدلان‌دیران قروپ دا واردی. اونلار گویا بو قانادلاری بیر-بیرلری ایله باریش‌دیرماق ایستییردیلر. هر دفعه ده مجبور ائدیردیلر کی، دئموکراتیک قاناد رادیکال قانادا گذشته گئت‌سین. آخج رهبرلیگی ایله مرکزی کومیته‌ده اساساً پولیانیچکو گؤروشوردو. دئموکراتیک قاناد هر هان‌سی بیر طلب ایر‌لی سوره‌ن‌ده او بونو رد ائدیر، رادیکال قانادین تکلیفلرینی، طلبلرینی قبول ائدیردی. بونونلا دا کوتله‌نین شعورون‌دا بئله بیر فیکیر حاکم اولوردو کی، دانیشیقلار آنجاق رادیکال یوللا مومکون‌دور. رادیکال قانادین خالقی مورتجع دایره‌لرله، سوویکپ ایله قارشی‌دورمایا آپاردیغی آرتیق معلوم ایدی.
ان قریبه‌سی ایسه بو ایدی کی، قاراباغ اوغرون‌دا یارادیلان سیاسی داوادا ایشتیراک ائدیردی. بونا گؤره ده دئموکراتیک قانادین لیدئری زردوشت علی‌زاده یانوارین ۶-دا علملر آکادئ‌مییاسینین بیناسین‌دا کئچیریله‌ن کونفرانس‌دا بیانات وئردی کی، سیز خالقی قیرغینا آپاریرسینیز. من قان‌دان قورخورام. نعمت پناهوو ایسه دئدی کی، سن قورخاق‌سان. زردوشت جاوابین‌دا قورخاق اولمادیغینی، اؤز قانین‌دان قورخمادیغینی بیلدیردی. دئدی کی، سیزه ایناناراق آرخانیزجا گئدنلرین اؤز قانلارینا قلتان ائدیله‌جکلرین‌دن، اونلارین والیدئینلرینین گؤزلرینه گوناهکارجاسینا باخماق‌دان قورخورام. زردوشت آخج-دن ایستئفا وئره‌رک اورادان گئت‌دی. رادیکال قاناد بون‌دان سونرا آخج-نین یئنی سئچیلمیش ایداره هئیتین‌ده آت اویناتماغا باشلادی. بیز بو داورانیشلارین تهلوکه‌لی اولماسی حاق‌دا اونلاری خبردار ائدیردیک.
اما بونلار جاواب وئریردیلر کی، تیفلیس‌ده‌کی ۹ آپرئل قیرغینین‌دان سونرا داها قان تؤکولمه‌یه‌جک. ۲۰ یانوار فاجعه‌سینین اساس سببکاری آخج رهبرلیینین نادان‌لیغی، شؤهرتپرست‌لیگی، آذربایجان کوممونیست پارتییاسینین باجاریق‌سیزلیغی، قورباچوو باش‌دا اولماقلا سوو.ایکپ مک بوروسونون جینایتکارلیغی ایدی. بو اوچ قوه بیر نقطه‌ده بیرلش‌دی. نتیجه‌ده ایسه اینسانلاریمیز ناهاق‌دان هلاک اولدولار. الله اونلارین هر بیرینین روحلارینی شاد ائل‌سین. اما ایندیدک ۲۰ یانوار فاجعه‌سینین نه سببکارلاری، نه ده گوناهکارلاری اورتایا قویولوب. بونا گؤره ده جمعیتیمیز فاجعه قوربانلارینین روحو قارشی‌سین‌دا گوناهکاردیر».
مسئله ایله باغلی زردوشت علی‌زاده دانیشماق ایسته‌مه‌دی. او، ۲۰ یانوار حادثه‌لری و همین دؤورون سیاسی پروسئسلری ایله باغلی اؤزونون «ایکینجی رئسپوبلیکانین سونو» کیتابین‌دا یازدیغینی بیلدیردی.
«بیر سیرا آداملارین، ائل‌جه ده پریماکووون آدینی بو ایشده‌ن چیخارت‌دیلار»
میللی آزادلیق حرکاتینین فعال عضولرین‌دن اولان، کلاسسیک خالق جبهه‌سی پارتییاسینین (کخجپ) صدری میرماهمود میرلیوغ‌لو هر شئیین گؤزلری اؤنون‌ده باش وئردیینی دئییب. اونون سؤزلرینه گؤره، قان‌لی یانواردان اؤنجه باش وئره‌ن سومقاییت حادثه‌لری، موسکوانین آذربایجانا موناسیبتی، همین دؤورده حاکمیتین آستاگل‌لیگی و آنتی‌میللی یول توتماسی، قربی آذربایجان‌دان سویداشلاریمیزین کوتلوی دئپورتاسییاسی، کقب-نین تؤرتدیی سویغونلار، جینایتلر، آزادلیق حرکاتینا قارشی باش وئره‌نلر چوخ دا کئچمیش تاریخ‌ده اولماییب: «۲۵ ایل اینسان اوچون بؤیوک اولسا دا، تاریخ اوچون قیسا مدت‌دیر. بزه‌ن نئجه خاتیرلاییرسینیز دئیه سوروشان‌دا هر کس بیر ائپیزود دانیشیر. لاکین بیز هر شئیی اولدوغو کیمی خاتیرلاییریق. حتی سهنارخاسی پروسئسلردن ده خبریمیز وار ایدی».
کخجپ صدری موسکوانین وحشی‌لیکله آتدیغی بو آددیمین آذربایجانین میللی آزادلیغینا قارشی اولدوغونو بیلدیریب: «آذربایجان اؤز موستقیللیینی برپا ائتمک اوچون آیاغا قالخمیش‌دی. موسکوا ایسه بونو گؤزوموزده قویماق ایستییردی. سووئت اتفاقینین دیگر ۱۴ رئسپوبلیکاسین‌داکی وضعیت آذربایجان‌دا اولدوغو کیمی دئییل‌دی. دوزدور، ۱۹۸۶-جی ایلده قازاخیستان‌دا، داها سونرا بالتیکیانی اؤلکه‌لر و گورجوستان‌دا دا بو تیپ‌لی حادثه‌لر باش وئرمیش‌دی. لاکین ۱۴ رئسپوبلیکانین هئچ بیرین‌ده میللی آزادلیق حرکاتی آذربایجان‌داکی کیمی دئییل‌دی و میقیاسینا گؤره موسکوا هئچ بیر اؤلکه‌ده باکی‌دا ائتدیی قیرغینی ائتممیش‌دی. بو میللی آزادلیق حرکاتینا قارشی اولماقلا یاناشی، هم ده سووئتلرین سوقوطونو گئرچکلشدیردی. میللی آزادلیق حرکاتی سووئت ایمپئرییاسینا سون وئردی. طبیعی کی، هئچ بیر ایستیقلالیت، موستقیل‌لیک شهیدسیز مومکون دئییل‌دی. آذربایجان موستقیل‌لیک قازان‌دی. عینی زامان‌دا، دیگر خالقلارین دا موستقیل اولماسینین اساسینی قوی‌دو».
م. میرلیوغ‌لو تؤردیلمیش جینایته گؤره موسکوانی اتهام ائدیب. اونون سؤزلرینه گؤره، یئرده قالان شخصلر ایمپئرییانین نؤکرلری ایدی.
«۲۰ یانوار جینایتینه گؤره مسولیت داشییانلارلا باغلی مسئله دفعه‌لرله موذاکیره اولونوب. ۱۹۸۰-i ایللرین سونلارین‌دا سئچیلمیش پارلامئنت‌ده میللی آزادلیق حرکاتینین تکی‌دی ایله دئپوتات-ایستینتاق کومیس‌سییاسی یارادیل‌دی. بو کومیس‌سییاسینین آراش‌دیرمالاری اولدوقجا اساس‌لی ایدی. لاکین کومیس‌سییانین بیر چوخ ماتئریاللارینی موسکوایا آپاردیلار. بیر سیرا آداملارین، ائل‌جه ده پریماکووون آدینی بو ایشده‌ن چیخارت‌دیلار. ایندی ده بیر سیرا شخصلر بو جینایت‌ده اتهام اولونا بیلر. لاکین حادثه‌لرین هرترف‌لی آراشدیریلماسی و قیمتله‌ن‌دیرمه‌سین‌ده میللی مؤقع‌دن چیخیش ائتملیگیک. اساس گوناهکار موسکوادیر. دیگرلری ایسه ایمپئرییانین نؤکرلری اولدوغو اوچون امر یئرینه یئتیریردیلر. اونلارا نه تاپشیریق وئریل‌سه، ائدیردیلر. او واخت حاکمیتین باشین‌دا اولانلاردان توتموش بیر سیرا تشکیلات، موس‌سی‌سه رهبرلیین‌ده تمثیل اولونانلارا قدر جینایت‌ده علی اولان آداملار وار ایدی.
ایندیکی نسیل بون‌دان آز خبرداردیر. کؤهنه نسلین بیر سیرا ایمکانلاری اولدوغو اوچون بیر سیرا مسئله‌لری ایجتیمایتلش‌دیرمه‌یه ایمکان وئرمیرلر. یالنیز ایل عرضین‌ده بو تاریخی قئید ائتمکله، شهیدلریمیزی زیارت ائتمکله کیفایت‌لنیریک. ۲۵ ایل عرضین‌ده خاتیرلانماسی واجیب اولان مسئله‌لردن بیری ده معین دؤورلرده ۲۰ یانوار فاجعه‌سینین آنیلماسینین قاداغان ائدیلمه‌سی‌دیر. همین دؤورلرده تکجه ایندی کخجپ-ده اولان اینسانلار بو تاریخی قئید ائدیردی. حتی بزه‌ن بیزه ده قاداغالار اولموش‌دو. سونرادان خالقیمیزین و سیاسی تشکیلاتلارین طلبی ایله بو دؤولت پروتوکولونا بئله سالیندی. بو ایشده ده هر بیریمیزین امیی وار. شهیدلرین روحو شاد اولسون. بونو تکجه سؤزده دئمملیگیک، عمللریمیزده ده گؤسترملیگیک. شهیدلریمیزین یاریمچیق قالان آرزولارینی گئرچکلشدیرملیگیک. حساب ائدیره‌م کی، بو مسئله‌ده دؤولت و میللت مؤوقئیین‌دن چیخیش ائتملیگیک. قاراباغ و شهیدلریمیزه موناسیبت‌ده سیاسی مولاهیزه‌لر آرخا پلان‌دا دایانمالی‌دیر»، - دئیه کخجپ صدری بیلدیریب.
