غروب آخشاملاری! (این هفته: گفتاری بر ۲۱ آذر ___۲۱ آذر ۹۸)

۲۱ آذر برای ما شاید خیلی از حوادث ها و مناسبت ها را تداعی کند اما هیچ کدام از آنها نمی تواند مهمتر و بحث انگیزتر از ۲۱ آذر سال ۱۳۲۴ و حکومت ملی آذربایجان باشد. این رویداد همه حوادث را در این روز تحت الشعاع قرار می دهد، حتی اگر آن رویداد زاد روز بزرگ مرد دیگری از آذربایجان-رضا براهنی- باشد. براهنی ۱۰ سال زودتر از تاریخ به روی کار آمدن فرقه آذربایجان-۱۳۱۴- و در همین روز به دنیا آمد.

ما گرچه در پی مقایسه این دو مناسبت با هم نیستیم اما اگر فقط یک تشابه بین این دو رویداد باشد، آن بحث انگیز بودن این موارد است. یعنی اگر حکومت ملی آذربایجان در عرصه سیاسی یکی از موارد چالش برانگیز تاریخی بوده، در مقابل رضا براهنی هم در عرصه ادبی یکی از شخصیت های مورد مناقشه بوده است.

بنابر این جا داشت که ما در این نشست در مورد هر دو رویداد بحثی داشته باشیم اما چه کنیم که سنگینی بحث- البته به حق- به بررسی ظهور و افول حکومت ملی آذربایجان پرداخته شد و فقط در انتهای نشست، احمد زاده نقل قولی از استاد رضا براهنی در آخرین گفتگویش بیان داشت که دکتر براهنی گفته بود-نقل به مضمون- که "آرزو دارم که در مدارس آذربایجان زبان ترکی تدریس شود و من هم به عنوان یک دانش آموز در ردیف آخر کلاس بنشینم".

افسوس که دکتر براهنی امروزه در غربت روزهای سخت بیماری را می گذراند. برای رضا براهنی آرزوی سلامتی داریم.

و اما گفتارها و خاطراتی از حوادث ۲۱ آذر ۱۳۲۴ در آذربایجان:

۱. محمد حسین احمد زاده در این باره اظهار داشت: باید دید کدامیک از علتها و نیازهای جامعه چنین نهضتی را ایجاد می کرد؟ در ان سالها مردم تحت فشار بودند، سالها بود که تحقیر می شدند، آذربایجان موقعیت ممتاز خود را بعد از انقلاب مشروطه از دست می داد. این عوامل به همراه خیلی از موارد دیگر زمینه ساز خشم و عقده های فروخفته مردم گردیده بود.

احمد زاده ادامه داد: در کنار این موارد، نماینده دوم اذربایجان در مجلس را رد اعتبار می کنند. همه اینها دهان کجی به ما بود. در نتیجه مردم در آن دوران به این نتیجه رسیدند که تهران دیگر نمی تواند ارزوهای انها را عینیت بخشد. و همین عینیت سازی ذهنیات مردم سبب ساز حکومت ملی آذربایجان گردید.

۲. منوچهر عزیزی نیز خاطراتی از این دوران در اردبیل گفت. عزیزی گفت که در ان دوران ۹ ساله بوده. وی ادامه داد:
خاطرات من از آن فاجعه تاریخی از محدوده ۷۴ سال پیش اردبیل بسیار ناچیز بود. مرکز اردبیل محدود بود به نام چهارراه که هنوز هم به همان نام و پر رفت و آمد است. در آنجا شاهد دو جنازه عریان بودم که به یخ چسبیده بودند. می گفتند یکی صدر روستای نیار، نزدیک به شهر بود و دیگری آقا ولی دلاک بود که هر دو فرقه ای بودند. در آن هنگام صدای گلوله را از نزدیک شنیدم، دیدم یک روستایی بدبخت از روی الاغ به زمین افتاد و جان داد. بعدها شنیدم که اکثر روستائیان اردوی فدایی را تشکیل می دادند، خائن به حساب می آمدند و سپس غارت سربازخانه، ویران کردن میخانه یزدانی و به شدت کتک خوردن و خونین و مالین شدن یزدانی را شاهد بودم.

مادرم به شدت نگران سونا خانم بیوه جوان با دو پسر و یک دختر خردسالش بود که سونا خانم هم مهاجر و هم عضو فعال فرقه بود. نام پسرها نادر و اسماعیل- ۵ و ۶ ساله- و نام دختر حوریه ۴ ساله بود. مادرم همه آنها را در تنور خانه مخفی نمود. وقتی اوباشان به خانه به شدت فقیرانه آنها ریختند، خانه را خالی از سکنه یافتند. بعد از آتش زدن و ویران نمودن خانه، برای یافتن آن عائله به سراغ خانه ما آمدند. چون دو سال بود پدرم را در سن ۴۲ سالگی با مرض سل از دست داده بودم مادرم به اوباشان اظهار بی اطلاعی نمود و جواب رد داد. اما همان شب به دایی ام خبر داد فورا با کامیونش شبانه سونا خانم و بچه هایش را به تهران ببرد. دایی هم اطاعت کرد و همان شب سونا خانم و بچه هایش را در لابلای بار کامیون مخفی نمود و به سوی تهران حرکت کرد.

منوچهر عزیزی در بخش دوم سخنان خود به بررسی ایدئولوژی فرقه دموکرات آذربایجان پرداخت و گفت: فرقه دموکرات به هیچ وجه حزب توده وابسته نبود و هیچ سندی مینی بر عضویت پیشه وری در حزب توده وجود ندارد.
عزیزی ادامه داد: همیشه سیاستهای جهان سوم تحت تاثیر غرب و شرق بوده و بنابر این طبیعی است که این حادثه هم تحت تاثیر سیاستهای شوروی آن زمان باشد. عزیزی در انتها عنوان کرد که قافلانکوه را امریکاییها بمباران کردند.