بین الخالق ایستراتژی آراشدیرمالار مرکزینین رهبری، پرزیدنتین کئچمیش کؤمکچیسی، پولیتولوق الدار نمازووون آخار. آذ-آ مصاحیبه‌سی:
- المار ممدیارووون ب ام ت باش آسامبلیاسین‌داکی مشهور چیخیشی دقت چکدی. ممدیاروو سون ۱ ایل عرضین‌ده ارمنیستانلا آذربایجان آراسین‌دا آپاریلان دانیشیقلاردا پوزیتیو اینکیشافین اولماماسینی وورغولادی. آذربایجان خاریجی ایشلر ناظیری بو بیاناتی هانسی ضرورتدن وئرمه‌لی اولدو؟
- آذربایجان خاریجی ایشلر ناظرینین سون آچیقلاماسی اونون بوندان اؤنجه وئردیی آچیقلامالاردان فرق‌لنیر. بیرینجیسی، اوندان باشلایاق کی، بو مسئله‌یه وئریله‌ن قیمت تمامیله اوبیکتیودیر. حقیقتا، دانیشیقلار هئچ بیر نتیجه وئرمیر، هئچ بیر ایرلیلییش یوخدور، باش وئره‌نلرین گناهی ارمنیستان رهبرلیینین اوزرینه دوشور و ب ام ت-نین نیظامنامه‌سینه اویغون اولاراق، آذربایجان ایشغالچینی اؤز اراضیلرین‌دن چیخارماق حاقینا صاحبدیر. ناظرین آچیقلاماسینین مغزی بوندان عبارت ایدی و بو، تمامیله دقیق، ائلجه ده اوبیئکتیو آچیقلامادیر. پروبلم اوندادیر کی، یارانمیش دورومو آرتیق اوزون زاماندیر هامی گؤرور. بو حاق‌دا من ده، قاراباغ مسئله‌سین‌ده ایختیصاصلاشان باشقا اکسپرتلر ده دایمی خبردارلیق ائدیردیک. وضعیت او یئره چاتمیشدی کی، بو حاق‌دا آرتیق خاریجی دیپلماتلار، خاریجی اکسپرتلر ده بیاناتلار وئرمه‌یه باشلاییردیلار. تأسف کی، خاریجی ایشلر ناظریمیز بو حقیقتی چوخ گئج دیله گتیردی.
فاکتیکی اولاراق بیز بیر ایل مدتین‌ده ایمکان وئردیک کی، ارمنیستان حاکمیتی بو دانیشیقلاردا ایشتیراک ائتمک گؤرونتوسو یاراتسین. ارمنیستان خاریجی ایشلر ناظری ایله هر گؤروشدن سونرا پوزیتیو آچیقلامالار وئرمکله بیز ایمکان وئردیک کی، ارمنیستان رهبرلیینین دونیا اجتیماعیتی قارشی‌سین‌دا حرکتلرینین نورمال اولماسی، پروسئسلرده ایشتیراک ائتمه‌سی تصورو فورمالاشسین. حالبوکی اونلارین بوتون آددیملاری صولح پروسسینی پوزماغا و آذربایجانا قارشی تجاوزو لقاللاشدیرماغا یؤنلمیشدی. گئج ده اولسا، بو رسمی شکیل‌ده دیله گتیریلدی و بو چوخ یاخشی حال‌دیر، اما عینی زامان‌دا، «بوندان سونرا نئجه اولاجاق» سوآلینی دا میدانا گتیریر. یعنی ممدیاروو یئنه ارمنیستان خاریجی ایشلر ناظیریله هانسیسا گؤروشه دعوت آلاراق، گؤروشوب هئچ نه اولمامیش کیمی پروسسی داوام ائتدیرمک فیکرینده‌دیر، یوخسا هانسیسا یئنی یاناشما اورتایا قویماق لازیم‌دیر؟
- ماراقلی مقام اودور کی، ارمنیستان حاکمیتی قاراباغلا باغلی گئتدیکجه داها سرت مؤقع سرگیله‌مه‌یه باشلاییر...
- من یئنی یاناشمانین اورتایا قویولماسی ضرورتی ایله باغلی مطبوعات‌دا دفعه‌لرله چیخیش ائتمیشه‌م. او جمله‌دن ارمنیستانین یئنی حاکمیتین‌دن قاراباغین حللیله باغلی مثبت آددیم گؤزلمیین سادح لؤحلوک اولدوغونو وورغولامیشام. پاشینیان حاکمیتی چوخ جدی داخی‌لی و خاریجی تضییق آلتین‌دادیر. اونا قارشی ایستیفاده اولونان تضییق ریچاقلارین‌دان بیری ده قاراباغ مسئله‌سی‌دیر. پاشینیانی همچینین تر-پتروسیانا یاخین اولماقدا، ائلجه ده اونون کومان‌داسین‌دا پتروسیانین بعضی آداملارینا یئر وئرمکده اتهام ائدیرلر. پاشینیان بو تضییقلر آلتیندا حتی سرژ سرکیسیان و روبرت کؤچریاندان دا داها سرت مؤقعلر اورتایا قویماغا باشلادی. کؤچریانلا سرکیسیان «قاراباغ مسئله‌سی آرتیق حلینی تاپیب، قاراباغ ارمنیستان اراضی‌سی‌دیر. نقطه» دئمیردی. اولکی حاکمیتلر آذربایجانلا دانیشیقلارا گئتمه‌یه‌جکلرینی، دانیشیقلارین قاراباغلا آذربایجان آپاریلماسی گرکدیینی ادعا ائتمیردی. یعنی حاضردا پاشینیانین مؤوقعی اوولکی حاکمیتلردن فرق‌لی اولاراق داها سرت و ضعیف‌دیر. بونون ایسه سببی اودور کی، پاشینیانین هله ده گوجلو دایاقلاری یوخدور.
- اوندا بئله چیخیر گوجلو دایاقلار اولمادیقجا قاراباغدا گذشتلر احتیمالی دا آزالیر؟
- پاشینیانین حاکمیته گلمه‌سینین اؤزو بئله بیر نئچه تصادفلرین اوست-اوسته دوشمسیله باغلی اولدو. همین دؤورده ارمنیستان‌داکی حاکمیتین داخیلین‌ده‌کی ایکی قروپ بیر-بیریله شدت‌لی مباریزه آپاریردی. سرژ سرکیسیان واختییلا اعلان ائتمیش‌دی کی، او، یئنی کونستیتوسییا اصلاحاتلاری حیاتا کئچیره‌جک، پرزیدنتین صلاحیتلری باش ناظره وئریله‌جک و اونون اؤزو ایسه باش ناظر اولمایاجاق. او زامان هامی شوبهه‌له‌نیردی کی، سرکیسیان اوچونجو دفعه پرزیدنت سئچیلمک شانسی اولمادیغی اوچون باش ناظر اولماقلا ارمنیستانی ایداره ائتمه‌یه داوام ائتمک ایستییر. سرژ سرکیسیان او اصلاحاتلاری اعلان ائد‌ن‌ده اؤزونون باش ناظر اولمایاجاغینی تکجه اؤز اجتیماعیتینه دئممیشدی، او، موسکوا ایله دانیشیقلاردا دا بو مؤقع‌دن چیخیش ائدیردی. اونون بو مؤوقعین‌دن سونرا روسییا طرفی سرکیسیانی عوض ائده بیله‌جک یئنی فیگور اوزرینده چالیشماغا باشلادی. بو ایشده ده اونلار «گازپروم»دا چالیشان کارن کاراپتیانین اوزرینده دایاندیلار. نتیجه‌ده کاراپتیان ارمنیستانا گئری دؤندو، اونو باش ناظرین معاوینی تعیین ائتدیلر کی، نؤوبتی آددیم‌دا او، باش ناظر کیمی اؤلکه‌یه رهبرلیک ائتسین. پروسس آرتیق باشا چاتماق اوزره اولاندا سرکیسیان قفلتا فیکرینی دییشدیینی اعلان ائتدی. طبیعی کی، بونونلا حاکمیتین داخیلینده پارچالانما یاراندی، عینی زامان‌دا، موسکوا دا بونو گؤزله‌میردی و اؤز آدامینین «هاوادان آسیلی قالماسیندان» ناراضی ایدی. بو زامان حاکمیتین داخیلینده قارشی‌دورما یاراندی. حاکمیتین داخیلینده ایکی قوه بیر-بیریله ووروشاندا هر زامان اوچونجو قوه قالیب گلیر. بو، سیاستین قانونودور. ارمنیستان‌دا دا بو جور اولدو. پاشینیانین حاکمیته گلمه‌سی اونونلا باغلی ایدی کی، اونون ضعیف و ائله ده بؤیوک اولمایان سیاسی گوجونه سرکیسیانی باش ناظر پوستوندان ییخماق اوچون ایلکین مرحله‌ده کاراپتیان دستک وئریردی. بونا نایل اولدوقدان، کاراپتیانین باش ناظر پوستونو بیر نئچه گونلوک اله کئچیرمه‌سیندن، پوتینین اونا زنگ ائد‌رک اؤلکه‌نین گلجیی باره‌ده دانیشماسیندان سونرا بو دفعه ده سئرژ سرکیسیانین کومانداسی پاشینیانا دستک وئردی کی، کاراپئتیانی ییخسینلار. بو ایکی بؤیوک قوه‌نین ساواشینین نتیجه‌سینده اوچونجو طرف اولان پاشینیان گؤزلنیلمه‌دن حاکمیته گلدی.
اونون بو حاکمیت‌ده محکمله‌نمه‌سی اوچون نه کومانداسی، نه هانسیسا پروگراملاری، نه بو پروگراملاری حیاتا کئچیره بیله‌جک متخصصلری، نه ده خاریجی دستیی وار ایدی. موسکوا دا، آوروپا دا، آمریکا دا پاشینیانین حاکمیته گلجیینی گؤزله‌میردی. ایندی بو ضعیف دوروم‌دا پاشینیان حکومتینین یگانه مقصدی اؤز حاکمیتینی قوروماقدیر. بئله بیر حال‌دا او، قاراباغلا باغلی هانسی گذشتلره گئده بیلر؟ ایشغال اولونموش اراضیلرین هانسینی قایتارا بیلر؟
- بئله چیخیر کی، بیز پاشینیانین قاراباغ مؤوقعینی ۱ ایل بویونجا گؤزله‌مه‌مه‌لی ایدیک؟
- اونا گؤره ده دئییردیم کی، بیزیم یاناشمامیز تامام فرق‌لی اولمالیدیر. بیرینجیسی، یئنی حاکمیتدن قاراباغ مسئله‌سیله باغلی هئچ بیر کومپرومیس گؤزله‌یه بیلمریک، عکسینه، بو حاکمیت داها سرت مؤقع‌دن چیخیش ائد‌جک. ایکینجی پروقنوزوم اوندان عبارت ایدی کی، بو حاکمیت ضعیفله‌یه‌جک. بو ایشده کهنه حاکمیتین نماینده‌لری ده، مسکوا دا، پاشینیانین کومانداسین‌داکی آداملارین بوراخدیغی سهولر ده رول اوینایاجاق. بؤیوک سسله غالیبیت مهم دئییل، قیسا مدت‌ده بو اهوال-روهییه دییشه‌جک و قاراباغ کلانییلا یئنی حاکمیت آراسین‌دا قارشی‌دورما شدت‌لنه‌جک. آذربایجان ایسه بو وضعیت‌دن ایستیفاده ائتمه‌لی، هم مسکوا، هم غربله ایشله‌مه‌لی، دانیشیقلاری ارمنی طرفی پوزان‌دا حرکته کئچیب، ایشغال‌داکی تورپاقلاریمیزی آزاد ائتمه‌لی‌دیر.
بیز ایسه پاشینیان حاکمیتینه واخت وئردیک. ایل یاریم گؤزلدیک و نتیجه‌ده واخت ایتیردیک. ارمنیستانی تکله‌مک، قاراباغ سیاستیله باغلی اونلاری تجرید ائتمک، اونلاری ب ام ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین قطعنامه‌لرینی یئرینه یئتیرمه‌یه‌ن اؤلکه کیمی، آرتیق قاراباغی اؤزونه بیرلشدیردیینی اعلان ائد‌ن تجاوزکار اؤلکه کیمی تانیتماق و دیگر ایشلری ان یوکسک تبلیغات سوییه‌سینه قالدیرمالی ایدیک. یعنی ائلمار ممدیاروو بو سرت مؤوقعینی بیر ایل اول اورتایا قویمالی ایدی.
- و گئج ده اولسا، بو مؤقع اورتایا قویول‌دو... ایندی ایستیقامت نئجه اولاجاق؟
- ایندی اساس مسئله اودور کی، قاراباغلا باغلی یئنی ایستراتگییانی اورتایا قویاق. اولا، بو مسئله‌یه اینستیتوسیونال یاناشماق لازیم‌دیر. بو ایستراتگییانی حیاتا کئچیرمک اوچون بیزه هم اوردو، هم دیپلماتییا، هم گوجلو اینفورماسییا ایستروکتورو لازیم‌دیر. بونلاری اوزلاش‌دیرماق و کووردیناسییا ائتمک اوچون دؤولت قورومو اولمالیدیر. بو ساحه ایله باغلی من موختلیف تکلیفلر وئرمیشم. بو اینستیتوسیونال مکانیزملری یارادان‌دان سونرا بیز یئنی ایستراتگییایا کئچه بیلریک.
- بلکه بیز قاراباغ مناقشه‌سینه باخیشیمیزی دییشملیگیک؟
- من دفعه‌لرله دئمیشم کی، بیز بو مسئله‌یه آرتیق قاراباغ مسئله‌سی کیمی باخمالی دئییلیک. واختی ایله آذربایجانا قارشی چوخ بؤیوک اراضی ادعالاری اولوب و بیزی بیر نئچه دفعه بؤیوک گذشتلره گئتمه‌یه مجبور ائدیبلر. بیزیم قدیم تورپاغیمیز اولان ایروان خان‌لیغی ارمنیلره وئریلنده آذربایجان شرطلر قویموشدو کی، آذربایجانا قارشی هئچ بیر اراضی ادعاسی اولمایاجاق. زنگزور مسئله‌سی ده مذاکیره اولوناندا بیزه تضییقلر ائتدیلر کی، بو اراضی ارمنیستانا بیرلشسین و اورادا دا اونلارین باشقا تورپاقلاریمیزا ادعا ائتمه‌یه‌جکلرینه دایر عهده‌لیکلری وار ایدی. بیزیم مؤقعیمیز هم تاریخی حقیقتلره سؤیکه‌نمه‌لی، هم ده بوگونکو گئوسییاسی رئاللیقلارلا اوزلاشمالیدیر. بیز آچیق دئملیگیک کی، ارمنیلرله بیزله اولدن الده ائدیلن بوتون راضی‌لیقلارین هامی‌سینی پوزوبلار. بورادا صحبت تکجه قاراباغدان گئتمیر. آچیق دئییلمه‌لیدیر کی، ارمنیلر آرتیق بیزه باشقا ایمکان قویماییبلار. ارمنیلر تاریخاً اونلارا تورپاق گذشت ائدیلرکن اوزرلرینه گؤتوردوکلری شرطلری پوزوبلارسا، بیز ده تاریخی تورپاقلاریمیزین قایتاریلماسییلا باغلی رسمی مؤقع اورتایا قویمالیییق و بو ایستیقامت‌ده ده ایشلری قورمالیییق. نظره آلماق لازیم‌دیر کی، بوتون بو پروسئسلر کهنه دونیا نیظامینین داغیلماسی و یئنی دونیا نیظامینین هله فورمالاشمادیغی دؤنه‌مه تصادف ائدیر. بو ایسه دونیا گئوسیاستین‌ده ان تهلوکه‌لی دؤنه‌م ساییلیر.
سیز اطراف دونیادا نلرین باش وئردیینی گؤرورسونوز. دؤولتلر داغیلیر، دؤولتلرین سرحدلری دییشیر، یئنی دؤولتلرین یارادیلماسییلا باغلی پروسئسلر گئدیر. بیز بونو عراق‌دا، سورییادا، ایران‌دا گؤروروک. ایندی ایران اطرافین‌دا باش وئرن پروسئسلر چوخ جدی کاراکتر آلیر. بو یاخینلاردا آوروپا اؤلکه‌لرینین بیرینده ایران‌دا یاشایان میللی آزلیقلارین مدافعه‌سی ایله مشغول اولان تشکیلاتلارین ییغینجاغی کئچیریلمیشدی. بونا بنزر ایجلاسلار نیویورک‌دا دا باش توتور. کهنه دونیا نیظامی داغیلیب، یئنی دونیا نیظامی فورمالاشانا قدر معین بیر واخت کئچیر. بو پروسئس فاکتیکی اولاراق آرتیق باشلاییب. بو مرحله‌ده هانسی خالقلار، هانسی دؤولتلر اؤزلرینین چوخ دوشونولموش گئوسییاسی لایحه‌لریله اورتایا چیخیرسا و اونلارین رئاللاشدیریلماسی اوچون اؤزلرینه متفیق تاپیرسا، اونلاردان لازیم دستک آلیرسا، بو خالقلار یئنی دونیا نیظامینین فورمالاشماسییلا باغلی پروسئس‌دن بؤیوک اودوشلار الده ائدیر.
- اما سون ۳۰۰ ایلده بیز دئمک اولار کی، بو دییشیکلیکلرین هامی‌سیندان یا ایتکی، یا دا اودوزاراق چیخمیشیق.
- ارمنیلره جنوبی قفقازدا، آذربایجان تورکلرینین تورپاغین‌دا دؤولت یارادیلماسی لاییحه‌سی ۱-جی پیوترون دؤنه‌مین‌ده (XVIII عصرین اوللرینده - ائ.ن.) میدانا گلدی. لاکین او واختا قدر خئیلی دانیشیقلار اولموش، ارمنیلر روسییایا خلی مکتوبلار، نماینده‌لر گؤندرمیش‌دیلر. یالنیز ۱-جی پیوترون زامانین‌دا بئله بیر لاییحه فورمالاشدی کی، روسییا قفقازی آشیب بؤلگه‌یه گلدیکده اونلار اوچون دایاق اولاجاق بیر خالق و یا دؤولت اولمالیدیر. بونون اوچون ده جنوبی قفقازا گله‌جکلری حال‌دا اونلار قفقاز تورکلرینین یوردلاریندا دؤولت یاراتمالی ایدیلر. بورادا ایسه اونلارین یئترلی قدر سایی اولمادیغی اوچون هم ایران‌دان، هم ده تورکییه‌دن یارادیلاجاق صنعی دؤولته ارمنیلر کؤچورولملیدیلر. بو فیکیر لاییحه کیمی ۱۸-جی عصرین اوللرینده فورمالاشمیشدی. اوزریندن یوز ایل کئچدیکدن سونرا - ۱۹-جو عصرین بیرینجی یاریسیندا – گلستان و تورکمنچای مقاویله‌لرینین اساسین‌دا بو، رئاللاشدیریلماغا باشلانیلدی. یعنی بو گئوسییاسی لاییحه‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سی اوچون یوز ایل لازیم گلدی. بو یوز ایل عرضین‌ده روسییانین دفعه‌لرله چارلاری دییشدی، اما هر یئنی چار حاکمیته گلدیکده بو لاییحه ده اونون ماساسی اوزرینه گلیردی. اونلار یوز ایل حاضرلیق ایشی گؤردوکدن سونرا بو لاییحه‌نی رئاللاشدیردیلار. عینی فورمادا قاراباغ لاییحه‌سی ده گئتدی. ۱۹۲۰-جی ایللرده قاراباغ آذربایجانین ترکیبینده قالدی، اما سونرا اس اس ار ای-ده حاکمیتلر دییشدیکجه هر یئنی رهبره قاراباغین ارمنیستانا بیرلشدیریلمسیله باغلی مکتوبلار گؤندریلیردی. ۷۰ ایل بو حاضرلیق ایشلری، تبلیغات آپاریلیر، موسکوادا بو ایشه دستک وئره‌جک آداملارلا راضیلاشمالار اولوردو، مختلیف پارتییا نماینده‌لری کارروپسییا مکانیزملری ایله ارمنی ماراقلارینا باغلانیلیر، اونلارین داها یاخشی وظیفه‌لره گتیریلمه‌سی اوچون سونرادان ارمنی لوببیسی دستک وئریردی. نتیجه‌ده ۷۰ ایل حاضرلیق ایشلریندن سونرا اونلار اس اس ار ای داغیلان کیمی قاراباغ ساواشینی باشلاتدیلار. یعنی بیز بو تاریخی پروسئسلردن نتیجه چیخارمالیییق. اولا، کؤهنه دونیا نیظامی داغیلیب یئنی دونیا نیظامینین فورمالاشدیغی دؤنم ان تهلوکه‌لی مرحله‌دیر و بیز حاضردا اونون ایچین‌دن کئچیریک. ایکینجی‌سی، بو پروسسلره اؤزونون گئوسییاسی لاییحه‌لرین اولمادان الیبوش گئدیرسن‌سه، ایللردیر سنه قارشی فورمالاشدیریلمیش، سنی اراضیلرینین پارچالانماسینی نظرده توتان لاییحه‌لره مقاومت گؤستره‌جک لاییحه‌لر حاضرلامیرسانسا و یا متفیقلر آختارمیرسانسا، او زامان هر دفعه بئله دؤنه‌ملر یاشانان‌دا سن ایتیره‌جک‌سه‌ن. باخین، چار روسییاسی گلیب قافقازی زبت ائد‌ن‌ده آذربایجان ایکی یئره پارچالان‌دی. چار روسییاسی داغیلیب، سسری یارانان‌دا تورپاقلاریمیزدا ائرمنیستان دؤولتی یاراندی، سسری داغیلان‌دا ایسه قاراباغ ایشغال اولون‌دو. بیز، حقیقته‌ن، بئله گئوسییاسی قاریشیق‌لیقلارا، یئنی دونیا نیظامینین فورمالاشماسی پروسئسلرینه الیبوش گئدیریک و هر زامان دا ایتیریریک. بو تاریخی حقیقتلری نظره آلاراق، ایندیکی پروسئ‌سه حاضرلیق‌سیز گئده بیلمریک. اونا گؤره ده بیزیم اؤز لاییحه‌میز اولمالی و اونون داخیلینده قاراباغ، زنگزور، بوتؤو آذربایجان مسئله‌لرینین یئری اولمالیدیر. اولا بیلر کی، بیزیم بو لاییحه‌لریمیزه دستک وئره‌ن چوخلو سایدا دؤولتلر وار و بونونلا باغلی معین آددیملار دا آتیبلار. بونو بیزی سئودیکلری اوچون یوخ، ماراقلاریمیز اوست-اوسته دوشدوکلری اوچون ائدیرلر. مثلاً، بو گون ایرانی اؤزونه تهدید سایان چوخلو سایدا اؤلکه وار. محض بونا گؤره ده جنوبی آذربایجان مسئله‌سی آمریکا کنگرسین‌ده، آوروپا پارلامنتینده قالدیریلیب. «نیویورک تایمز» کیمی قزئتده دونیادا هانسی یئنی دؤولتلرین، او جمله‌دن بؤیوک آذربایجان دؤولتینین یارانا بیلجیی ایله باغلی مقاله‌لر درج ائدیلیر، بونون رئال اولدوغو و رگیونون ان بؤیوک دؤولتلریندن بیری اولا بیلجیی قید ائدیلیر. یعنی ماراقلاریمیزین اوست-اوسته دوشدویو دؤولتلرین سایی کیفایت قدر چوخ‌دور و اگر اؤز لاییحه‌میزی ایر‌لی سورمسک، بو ایستیقامت‌ده چالیشماساق، بیزی یئنه ده بؤیوک ایتکیلر گؤزلییر. بو حاق‌دا جدی دوشونملیگیک.
- بؤیوک دؤولتلر نیه بیزیم کیمی اؤلکه‌لرین مقاومتینی ضعیفله‌دن قاراباغ تیپ‌لی مسئله‌لرین حلین‌ده ماراقلی اولسونلار؟
آردی وار...
