آذربایجان معمارلیغینین ان دیرلی نمونه‌لرین‌دن بیری تبریز شهرین‌ده یئرلشه‌ن مشهور تاریخی معمارلیق عابده‌سی - گؤی مسجیددیر. عابده‌ده یوز ایل‌لیکلرین یئتکینلشمیش بدیعی مئمارلیق اوسلوبو، مسجید پلانینین اوستالیقلا حاضرلانماسی، کومپوزی‌سییا کامیل‌لیگی، آذربایجان معمارلیغین‌دا گئنیش یاییلمیش نیشانلار و فورمالارین یوکسک بدیعی طرزده یارادیلماسی، زنگین معمارلیق بزیین‌ده‌کی نفیس‌لیک عکس اولونوب.

آخار. آذ تبریزده‌کی گؤی مسجید حاقدا معلوماتی تقدیم ائدیر:

جهان شاه دؤورونون ان گؤرکم‌لی عابده تیکینتی‌سی ۱۴۶۷–جی ایلده تاماملانمیش مظفرییه معمارلیق کومپلک‌سی‌دیر. اونون ترکیبینه جمعه مسجیدی، خانگاه، کیتابخانا، مدره‌سه، توربه و دیگر تیکی‌لیلر داخیل اولوب. کومپلک‌سین قرب حیصه‌سین‌ده ایسه جهان شاه حمامی یئرلشیب. بو نهنگ معمارلیق کومپلک‌سین‌دن دؤوروموزه یالنیز کومپلکسین باش تیکیلی‌سی – معمارلیق تاریخینه گؤی مسجید آدی ایله داخیل اولموش عظمت‌لی جومعه مسجیدی قالیب. ۲۰-جی عصرین اوللرین‌ده تورک عالیمی ارسئون قید ائدیر کی، تبریزده سننی مسجیدینین (گؤی مسجیدین) پلانی بورساداکی یاشیل جامینی (۱۴۱۳–۱۴۲۱) چوخ خاطیرلادیر.

قاراقویونلولار دؤورونون یادیگاری، واختی ایله بؤیوک و عظمت‌لی معمارلیق کومپلک‌سین‌دن عبارت اولان بو تیکیلی حاضردا خارابالیق شکلین‌ده‌دیر. اینشاسی زامانی ۵۲ متر اوزونلوغون‌دا اولموش باش فاسادین قارشی‌سین‌دا گئنیش هیت واردی. آرکادالی حصارا آلینمیش مسجید هیتین‌ده حووض اولوب. مرکزی گونبزلی مسجیدین اؤزونه مخصوص پلانینا، بینالارینا آذربایجانین باشقا دینی بینالارین‌دا راست گلینمیر.

گؤی مسجید، یاخود «جهان شاه مسجیدی» تیکیلدیکدن آز سونرا تبریزین ان بللی معمارلیق عابده‌سی اولوب، بو گونه‌جن چوخلو معمار، سیاح و عالیملرین دقتینی اؤزونه چکیر. گؤی مسجیدین ایکی اساس حیصه‌دن عبارت اولان پلانی اوخ سیممترییالی‌دیر. اونون دوزبوجاقلی حیصه‌سینی مرکزی دورد کونج سالون (۱۶،۵x ۱۶،۵)، اونا اوچ طرف‌دن بیرلشن گالریالار و ایکی کونج سالونو عمله گتیریر. پلان‌دا دورد کونج بیچیملی اولان اوچونجو سالون – گؤی سالون جنوب طرف‌دن مرکزی سالونا بیتیشیر و مسجیدین پلانینا بوتؤولوک‌ده «T» شکیللی بیچیم وئریر.

عبادت اوچون نظرده توتولموش عمومی ساحه‌نی خیلی گئنیشله‌ن‌دیره‌ن شرق و قرب گالریالاری، همچینین کونج سالونلارینین بیر حیصه‌سی، قادینلار اوچون نظرده توتولوب و مرکزی سالون‌دان خصوصی پرده‌لر و آغاج شبکه‌لرله آیریلیب. شیمال قالریاسی اؤزوملو وئستیبول – بؤلوشدوروجو اولوب. اورتا عصر شرق معمارلیغین‌دا ایکینجی درجه‌لی اوتاقلارین آیدین ایفاده اولونموش اؤزک – دورد کونج سالون اطرافین‌دا یئرلشدیریلمه‌سی گؤی مسجیدده اؤزونون یئتگین و چوخ اوریژینال حلینی آلیب.

حجم المنتلرینین – کریتیک نقطه‌لرین گؤی مسجید تیکی‌لی‌سین‌ده سایجا آرتماسی بینانین سیلوئتینی زنگینلشدیریر و اونون حجم–مکان قورولوشونو داها دا ستروکتورلو ائدیردی. بینانین اوست قاتینی تشکیل ائد‌ن حجملرین پلاستیک بیچیملری و ریتملری کومپوزیسییایا تکجه ایفاده‌لی فضالیق یوخ، هم ده تأثیرلی گؤرکم وئریردی. معمارلیق بزیینین قیری–عادی زنگین‌لیگی و اینجه‌لیگی ایله معمار بو اساس ایدیانی داوام و اینکیشاف ائتدیریب.

گؤی مسجید اورتا عصر آذربایجان معمارلیق دکورونون آز قالا بوتون ناعیلیتلرینی اؤزون‌ده توپلاییب. اونون زنگین اورنامنتال کومپوزی‌سییالاری موختلیف ماتریاللارلا و موختلیف اصوللارلا یئرینه یئتیریلیب: ییغما کاشی موزایکاسی، مرمر و گج اوزرین‌ده اویما، بیشمیش و شیره‌لی کرپیجلرین ناخیشلی هؤرگوسو و سایر. بونا باخمایاراق گؤی مسجیدین بزیی هر شئی‌دن اؤنجه اینکیشاف ائتمیش کاشی بزیی‌دیر کی، بو بزک ده اؤز یوکسک بدیعی و تئکنیکی کئیفیتلری ایله بوتون گؤرکملی یاخین شرق معمارلیغی آراشدیرماچیلارینین دقتینی جلب ائدیب. اونلارین چوخو بو بولگه ده سرامیک معمارلیق دکورونون اینکیشافین‌دا تبریزین رولونو یوکسک قیمتلندیریب و گؤستریبلر کی، کاشی موزایکاسی اؤزونون ان یوکسک سوییه‌سینی گؤی مسجیدده آلیب.

قید ائدک کی، اؤز حجم–مکان حلینه گؤره، گؤی مسجید آذربایجان معمارلیغین‌دا یئگانه اولماییب. گؤی مسجیددن قاباق و سونرا تیکیلمیش ایکی عابده گؤستریر کی، ۱۵-جی عصرده تبریز ماحالیندا بو مسجیدین ده داخیل اولدوغو دینی تیکی‌لیلرین خصوصی تیپولوژی قروپو اولوب.