اولی

۱۹۱۸-جی ایلین مای آییندا آندرانیک ۵ مین نفرلیک سلاحلی ارمنی دسته‌سی ایله خوی شهرینه هوجوم ائدیب.

آخار. آذ خبر وئریر کی، ۲۴ ایوندا شهری محاصره‌یه آلان ائرمه‌نیلر اورمییه‌ده تؤرتدیکلری وحشی‌لیکلری خوی و سلماس‌دا دا داوام ائتدیریبلر.
تپه‌دن-دیرناغا قدر سلاحلی اولان قافقاز ارمنیلری آندرانیکین باشچیلیغی ایله خویا قوشون چکیب، شهری ایشغال ائتمه‌لی ایدی. آندرانیک خویا چاتدیقدان سونرا شهری محاصره‌یه آلیب. خوی اهالی‌سی دوشمن قارشی‌سیندا محکه‌م دایانیب، ارمنیلرین هر بیر هوجومونا مقاومت گؤستریب، تورک قوشونونون گلمه‌سینه قدر بیر نئچه گون ارمنیلری شهره بوراخماییب. عثمانلی اوردوسونون گلمه‌سینی ائشیدن آندرانیک آراز چایینی کئچه‌رک ناخچیوان و قاراباغ تورپاقلارین‌دا قیرغینلار تؤردیب.

۱۹۱۸-جی ایلین اوللرین‌ده ارمنیلر سلماسا هوجوم ائدیبلر. قوه‌لرین سایی و حربی-تکنیکی جهتدن اوستون اولان دوشمن شهره داخیل اولدوقدان سونرا قتل عاملار تؤردیب. خویا پناه گتیره‌ن قیرخ مین سلماسلی قاچقیندان یالنیز اون مین نفری ساغ قالیب. ایون آیینین اورتالاریندا عثمانلیلار ایکی گونلوک دؤیوشدن سونرا سلماسا داخیل اولوب. خریستیانلار (آسسوری و ارمنیلر) ایسه شهردن قاچیبلار. ارمنیلرین تؤرتدیی قیرغینلار زامانی ۱۳۰ مین آذربایجان تورکو اؤلدورولوب. سلماس، خوی، اورمییه خارابالیغا چئوریلیب.

۱۹۱۷—۱۹۱۸-جی ایللرده روس و اینگیلیسلرین فیتواسی ایله ارمنی-آسوریلرین جنوبی آذربایجاندا تؤرتدیکلری قیرغینلار حاقین‌دا معلوماتلار اوزون مدت گیزلدیلیب. ارمنیلرین جنوبی آذربایجان تورپاغیندا تؤرتدیکلری قیرغینلارلا باغلی سون دؤورلرده بیر سیرا تدقیقات اثرلری و مقاله‌لر یازیلیب. بونونلا باغلی صمد سرداری نییانین «آرازین هر ایکی تاییندا موسلمانلارین سوی قیریمی»، «ایروان موسلمان ساکینلی شهر اولموش»، «قاراباغ تاریخینین گئدیشین‌ده» کیتابلارینی و بو قبیلدن اولان بیر سیرا دیرلی یازیلاری قید ائتمک اولار.

هئچ شوبهه‌سیز، بیرینجی دونیا محاربه‌سینین گئدیشینده جنوبی و شیمالی آذربایجان تورپاقلاریندا، عمومیتله، جمعی تورک تورپاقلاریندا ارمنیلرین آذربایجان تورکلرینه قارشی (اونلارین ایچریسین‌ده آذربایجان‌دا یاشایان باشقا خالقلارین نماینده‌لری ده واردی) تؤرتدیکلری دهشتلی قیرغینلاری یاددان چیخارتماق اولماز. تورکییه‌ده، شیمالی و جنوبی آذربایجان تورپاقلاریندا ارمنیلرین تؤرتدیی وحشی‌لیکلرین علاقه‌لی صورت‌ده اؤیرنیلمه‌سی واجیب‌دیر. چونکی ارمنیلرین تورکلره قارشی قانلی قیرغینلارینین هامیسی عینی مکرلی پلانین ترکیب حیصه‌سی اولوب، نه اینکی «بؤیوک ارمنیستان» دؤولتی یاراتماق مقصدینه خیدمت ائدیب، عینی زامان‌دا ارمنیلره سیاسی و حربی یاردیم ائد‌ن اینگیلتره، فرانسا، روسییا و باشقا بو کیمی دؤولتلرین ده ماراقلارینا اویغون اولوب. بو گون ده همین سیاست داوام ائتدیریلیر.