میلاددان ۲۰۰ ایل اؤنجه، چینین قوزئیینده ماراقلی بیر اولای یاشانیر. قوزئیدن هون اوردوسو، گونئیدن چین اوردوسو بیر-بیرینه قارشی ایرلیلییر و تاریخین ان بؤیوک ساواشلاریندان بیرینه حاضیرلاشیرلار. بو زامان بؤیوک هون ایمپئراتورلوغونون خاقانی مئته خان اطرافی ایله بیرگه بیر تپه‌نین اوستونه چیخیر و اوزرینه گلن چین قوشونونا تاماشا ائدیر. چین قوشونو سایی-حسابی بیلینمه‌یه‌ن قاریشقا کیمی، دوز اونون اوستونه یئرییردی. مئتئه خان فیکره دالیر، سوسقونلوقلا اوزرینه گلن قوشونو سئیر ائدیردی. اونا یاخینلاشان هون اوردوسونون سرکرده‌لریندن بیری اوزونو مئته یه طرف توتور و اوجو-بوجاغی گؤرونمه‌یه‌ن چین اوردوسونا ایشاره ائد‌رک سوروشور:

– نه دوشونورسوز، خاقانیم؟

– دوشونوره‌م کی، من بو قدر چینلینی هارا گؤمه‌جه‌م؟..

بؤیوک هون ایمپراتورلوغو اورتا آسییا اراضیلرین‌ده قورولوب. ایمپراتورلوغون نئجه و هانسی شرایط‌ده میدانا گلمه‌سی حاقیندا اطرافلی بیلگی یوخدور. لاکین اکثر قایناقلار بؤیوک هون ایمپراتورلوغونون میلاددان اؤنجه ۲۲۰-جی ایلده تئومان (تومان) طرفین‌دن قورولدوغونو یازیر. تئومان میلاددان اؤنجه ۲۲۰-جی ایلدن باشلایاراق، ۱۱ ایل حاکمیت‌ده اولوب.

میلاددان اؤنجه ۲۰۹-جو ایلده ایمپراتورلوغون باشچیسی مئته خان و یا مئته تانهو اولور.

مئته خانین «تانهو» آدینی آلدیغینی یازان قایناقلار وار. «تانهو» اسکی تورکجه‌ده «گؤیلرین اؤولادی»، «سویو گؤیلردن گلن» آنلامینی وئریر. مئته دن اؤنجه حاکمیتده اولان آتاسی تئومانین بئله بیر تیتولو یوخ ایدی. اولا بیلسین کی، بو آد مئته یه سون درجه باجاریقلی و گؤیلره (تانرییا) باغلی اولماسینا گؤره وئریلمیشدی. اوسته‌لیک، اسکی تورکلرین مشهور «اوغوز خاقان داستانی»نین محض مئته ایله باغلی اولدوغونو سؤیله‌یه‌ن آراشدیرماچیلار وار.

داستانا گؤره، اوغوز خان تک تانرییا اینانیر و اطرافیندا اولان هر کسی ده هر شئیین تک یارادیجیسی اولان تانرییا اینانماغا سسلییردی. بو سببدن اونون «تانهو» – «گؤیلرین اؤولادی» عنوانینا لاییق گؤرولمه‌سی طبیعی سسلنیر.

مئته خان بؤیوک هون ایمپراتورلوغونون قوروجوسو اولان تئومانین اوغلودور. او، آتاسینین باشلاتدیغی ایشی سونا چاتدیراراق، ایلک دفعه اولاراق اورتا آسییا اراضیسین‌ده یاشایان بوتون تورک سویلارینی بیر بایراق آلتیندا بیرلشدیریب.

او، عینی زاماندا بؤیوک چین سددینی آشان ایلک تورک سرکرده‌سیدیر. یاپون دنیزیندن خزر دنیزینه، کشمیردن سیبیره قدر اولان بؤیوک اراضیلری و اتنوسلاری حاکمیتی آلتیندا بیرلشدیرمیی باجاریب. میلاددان اؤنجه ۱۷۴-جو ایلدک حاکمیتده اولوب و حاکمیتده اولدوغو ۳۵ ایل عرضینده بیرلیگی و بوتؤولویو مهارتله قورویوب ساخلایا بیلیب.

چین قایناقلاریندا وئریلن بیلگیلره گؤره، هونلارین و یا تورک سوی بیرلیکلرینین اورتا آسییا تورپاقلاریندا قوردوقلاری دؤولتلرین تاریخی، ان آزی، میلاددان مین ایل اؤنجه‌یه گئدیب چیخیر. لاکین تکرار-تکرار قورولان بو دؤولتلر چوخ قیسا زامان کئچندن سونرا داغیلیر. بو، بیر طرفدن آیری-آیری تورک سویلارینین بیر-بیری ایله یولا گئتمه‌مه‌سی سببیندن باش وئریردیسه، دیگر طرفدن بو سویلاری بیرلشدیره بیله‌جک بیر لیدرین اولماماسیندان قایناقلانیردی.

ایلک هون دؤولتی میلاددان اؤنجه ۲۲۰-جی ایلده یارانسا دا، گنیش تورپاقلاردا یاشایان آیری-آیری اتنوسلاری ایلک دفعه بیر بایراق آلتیندا و بیر دؤولت ترکیبینده بیرلشدیره‌ن لیدر مئته خاقان اولور. او، قیسا زامان عرضینده ساحه‌سی ۱۸ میلیون کم² اولان ایمپراتورلوق قورماغی باجاریر. مقاییسه اوچون دئیک کی، حاضردا دونیانین اراضیجه ان بؤیوک اؤلکه‌سی اولان روسییانین ساحه‌سی ۱۷.۰۷۵.۴۰۰ کیلومتردیر. بو او دئمک‌دیر کی، مئته نین قوردوغو دؤولتین اراضیسی بوگونکی روسییانین اراضیسیندن داها بؤیوک ایدی.

مئته حاکمیت باشینا کئچینجه قونشو طایفه بیرلیکلرینی و چینی ضررسیزلشدیرمیی اساس هدفلریندن بیری اولاراق سئچیر. چینین قوزئیینده و مغولستانین قوزئیینده یاشایان تونقهو طایفالاری اونلاردان بیری ایدی.
هونلارین قطعیتلی هوجوملاری نتیجه‌سینده تونقهو طایفالاری گونئیه دوغرو چکیلیر و اونلارین تورپاقلاری یوز ایللر بویو هون ایمپراتورلوغونون ترکیبینه داخیل ائدیلیر. بوندان علاوه، بو طایفالار یوز ایللرله هون دؤولتینه وئرگی اؤد‌مه‌لی اولور.

چینین قوزئیین‌ده یئرلشن اسکی هون-تورک تورپاقلارینین هون ایمپراتورلوغو طرفیندن گئری آلینماسی چینده یئنی حاکمیته گلن خان سلاله‌سینین ایمپراتورو کاونو خیلی قضبلندیریر و اونو تدبیر گؤرمه‌یه مجبور ائدیر. اصلینده مئته نین ده ایستدیی محض بو دوروم ایدی. او، چین ایمپئرییاسینی یئنمک و بئله‌لیکله، بوتون آسییا تورپاقلارینا حاکم اولماق نیتینده ایدی. چین ایمپراتورو ۳۲۰ مینلیک اوردو ایله قوزئیه دوغرو – مئته نین اوزرینه یوروش ائدیر. ایمپراتور اؤنجه مئته نین یانینا ۱۰ نفردن عبارت ائلچی دسته‌سی گؤندریر. مقصد هونلارین گوجونو اؤیره‌نمک ایدی. دوشمن طرفین نیتیندن خبردار اولان مئته ائلچیلرین قارشیسینا ان ضعیف دؤیوشچولری و آتلاری ایله چیخیر. ائلچیلر گؤردوکلرینی چین ایمپراتورونا آنلاتدیقدا، ایمپراتور بو دورومدان شوبهه‌لنیر. بو دفعه اوردو رهبرلریندن بیرینی مئته نین حضورونا گؤندریر. بیر نئچه گون سونرا گئری دؤنن چینلی اوردو رهبری ایمپراتورا گئرچک وضعیتی آنلادیر، مئته نین اؤز گوجونو گیزلتدیینی و کیفایت قدر گوجلو اولدوغونو سؤیلییر. لاکین غضب ایچریسینده اولان ایمپئراتور اونو دینلمیر. اوسته‌لیک، احوالی اوردویا سیرایت ائتمه‌سین دئیه، همین اوردو باشچیسینی اوردودان اوزاقلاشدیریب، کنار بیر یئره گؤندریر…

…مئته ایلک ایستیینه نایل اولور. بوندان سونرا ایسه اؤنجه چین اوردوسونو زامانلا ضعیفلتمک و سونرا هوجوما کئچمیی قرارا آلیر. مئته چین اوردوسو اوزرینه ۱۰ مین نفرلیک سئچمه دؤیوشچو گؤندریر. بو دؤیوشچولر گؤزلنیلمه‌دن چین اوردوسو اوزرینه هوجوم ائدیر، ضربه‌لر وورور و یئنه گؤزلنیلمه‌دن گئری چکیلیر. بونو هونلارین گئری چکیلمه‌سی کیمی دیرلندیرن چین ایمپراتورو اونلاری تعقیب ائدیر. بیر قدر تعقیبدن سونرا پوسقودا اولان باشقا ۱۰ مین نفرلیک هون اوردوسو چینلیلر اوزرینه قفیلدن هوجوما کئچیر. اونلار دا آغیر ضربه ووردوقدان سونرا اؤزلرینی مغلوب گؤستره‌رک گئری چکیلیر. آردیجیل غلبه قازاندیغینی دوشونن چین ایمپراتورو هر دفعه هوجوما کئچدیکجه عینی دوروملا قارشیلاشیر. بو گئدیشله چین اوردوسو دورمادان ضعیفلییر، یورولور و خیلی درجه‌ده روحدان دوشور.

میلاددان اؤنجه ۱۹۷-جی ایلده چین ایمپراتورو مشورت کئچیریر. هون ایمپراتورلوغونا قیمتلی هدییه‌لر گؤندرمکله برابر، قیزینی دا مئته خانا گؤندریر. چین ایمپراتورونون پلانینا گؤره، قیزینی مئته یه وئره‌جک، مئته اونون کورکنی اولاجاق، گله‌جکده اونون دا یاردیمی ایله مئته نین چین ایمپراتورونون قیزیندان اولان اوغلو هون ایمپراتورو اولاجاق. بئله‌جه، هون ایمپراتورلوغو دا چین خاندانلیغینین نظارتی آلتینا کئچه‌جکدی. همین ایل (میلاددان اؤنجه ۱۹۷-جی ایل) هون ایمپراتورلوغو ایله چین خاندانلیغی آراسیندا «دوستلوق و صولح موقاویله‌سی» ایمضالانیر. بو موقاویله‌نین شرطلرینه گؤره؛

۱. چینین قوزئی تورپاقلاری بیردفعه‌لیک اولاراق هونلارا وئریلیر.

۲. چین هر ایل هون ایمپراتورلوغونا وئرگی اولاراق قیمتلی پارچالار، یئیه‌جک و ایچجکلر وئریر.

بو آنلاشمادان سونرا مئته چین ایمپراتورونون قیزی ایله ائولنیر و ایکی دؤولت آراسیندا تیجاری علاقه‌لر یارانیر.