مشهور روس قفقازشوناس تاریخ‌چی‌سی اولئق کوزنئتسوو روسییانین فدرال تهلوکه‌سیزلیک خیدمتینین مرکزی آرخیوینین گون اوزونه چیخمیش «گیزلی» قریفی ایله تانیش اولوب. بو قوولوق‌دا ارمنیستانین «میللی قهرمانی»، «نژده» لقبی ایله تانینان قارئگین تئر آروتیونیانین فعالیتی ایله باغلی معلوماتلار وار.
اولئق کوزنتسوو سؤزوگئ‌دن آراشدیرماسینی اکسکلوزیو اولاراق آخار. آذ-آ گؤندریب.
کوزنتسوودان اؤن سؤز: «ارمنیلرین اؤز «میللی قهرمانلاری» حاق‌دا قلمه آلدیقلاری ترجمه‌یی-حاللاری ایستهزا و سارکازم اولمادان تصویر ائتمک جینایت‌دیر. صرف علمی اوصلوب‌دا یازماق ایسه ارمنی تبلیغات‌چیلارین جفنگیاتینی اؤز ایرادنله علمی سوییه‌یه یوکسلتمک، یاخود ان آزی علمی ریاکار جفنگیات حدینه ائندیرمک‌دیر. من بونلارین هئچ بیرینی باجارمادیم. اودور کی، اوخوجولارین محاکیمه‌سینه علمی ایش تقدیم ائتدیم».
فاکتلار:
دونیا اهالی‌سینین بؤیوک اکثریتینه ده معلوم‌دور کی، حاضردا ارمنیستانین و ارمنی خالقینین ان نفوذلو «میللی قهرمانی» «نژده» لقب‌لی قارگین تئر آروتیونیان‌دیر. لقبین ارمنیجه‌دن معناسی «منتس موراد»، یاخود «بؤیوک موراد» کیمی سسلنمیر، عکسینه، «پول قازانماق اوچون وطنینی ترک ائتمیش» (معاصر الکترون روس-ارمنیجه لغتی بو فورمادا ترجمه ائتدی) معناسین‌دا ایشلنیر. یومشاق دئسک، «قاستاربایتئر»، «آوارا»، بومژ معنالارینی داشیییر.
ارمنیلرین عصرلر بویو شرقی آرالیق و قارا دنیزلری ساحللرینه کؤچ ائتمه‌سینی نظره آلساق، «نژده» آدلی تاریخی کاراکترین معاصر ارمنیلر آراسیندا پوپولیارلیغینی اساس‌لی شکیل‌ده ایضاح ائد‌ن عموم‌میل‌لی پسیخوتیپین تظاهرو سایماق اولار.
قارئگین طبیعتجه «نژده» ایدی: آذربایجان‌دا (ایروان قوبئرنییاسینین ناخچیوان قزاسین‌دا – رئد.) دوغولوب، بؤیوموشدو. گنجلیک ایللرینده ایسه بولغاریستانا کؤچور. ۳ ایل اونیورسیتت‌ده تحصیل آلیب، یئنی‌دن آذربایجانا قایی‌دیر. ۳ ایل مدتین‌ده ائو دوستاقلیغین‌دا قالیر. اورادان گیزلی یوللارلا پطربورگا، سونرا ایسه ۲ ایل مدتینه بولغاریستانا یول آلیر. گؤردویوموز کیمی، بیرینجی دونیا محاریبه‌سینه‌دک نژده‌نین بیوگرافییاسین‌دا ارمنیستان آدی کئچمیر.
محاربه باشلایان‌دا او، بولغار اوردوسون‌دان فراری‌لیک ائدیب گورجوستانا قاچیر، روسییا ایمپئرییاسینین قافقاز جبهه‌سینین یئنیجه قورولان ارمنی کؤنول‌لولرین‌دن عبارت باتالیونونا قوشولور و دؤیوشمک اوچون عثمانلی ایمپرییاسینین اراضی‌سینه کئچیر. ۱۹۱۸-جی ایلین یایین‌دا آذربایجان تورپاقلارین‌دا ارمنی داشناک رسپوبلیکاسی قورولانادک بورادا قالیر. لاکین بو فاکت بئله اونون همین دؤورده ارمنیستان‌دا اولدوغونا دایر هئچ بیر اساس وئرمیر.
اونون بو دؤولت‌ده یاشاماسینی ثبوت ائد‌ن ایلک سندلی فاکت ۱۹۲۰-جی ایله عاییددیر. بو تاریخ‌ده او، حکومتین سرانجامی ایله کمال‌چی تورکییه‌نی اؤز قوشونلارینا تسلیم ائتمک عرفه‌سین‌ده اولان آلئکساندروپولون کمیساری وظیفه‌سینه تعیین اولونور. اونون روس-عثمانلی جبهه‌سین‌ده‌کی حربی شجاعتلری باره‌ده یازیلان حکایه‌لر هئچ بیر تصدیقی، منبعیی اولمایان افسانه‌لردن عبارت‌دیر.
بو مقام‌دان اعتباراً اونون آدی سوویت و «کمال‌چیلار» دؤورونون سندلرین‌ده آذربایجان‌لیلارین زنگزور، آبباساباد اراضیلرین‌ده‌کی سویقیریمین اساس سببکاری کیمی حال‌لانیر. هالبوکی همین دؤورده اوردوباددا یئرلشه‌ن پاراقا کندین‌ده یاشاماسی ایله باغلی دا ثبوتلار وار کی، بو دا معاصر ارمنیستانا هئچ بیر عایدیتی اولمایان آذربایجان اراضی‌سی‌دیر. بو فاکت نژده‌نین «نژده»، آوارا اولدوغونا دایر داها بیر دانیلماز فاکت‌دیر.
۱۹۲۲-جی ایلده نژده تبریزه قاچیر، اورادان ایسه بولغاریستانا دؤنور. ۱۹۴۴-جو ایلده ناسیستلرله امکداشلیق و "عکس-اینقیلابی فعالیت" جینایتینه گؤره سووئت حربی عکس-کشفیات اورگانلاری طرفین‌دن حبس ائدیلیب، اس اس ار ای-یه تحویل وئریلیر.
بو مینواللا نژده ۷۰ ایللیک عمرونون جمعی ۳-۴ ایلینی معاصر ارمنی تورپاقلارین‌دا اولور. لاکین بو حال اونون سویداشلاری طرفین‌دن تاریخی ایله هئچ بیر جدی علاقه‌سی اولمادیغی ائرمنیستانین «گؤرکه‌م‌لی میللی قهرمانی، دؤولت خادیمی و سیاسی خادیمی» آدلاندیرماسینا مانع اولمور.
بوتون بونلار قلوبال کاراکتر داشیییر. ایندی ایسه گلین، اؤزل مقاملارا توخوناق.
ارمنی آخماق‌لیغی و تبلیغاتینین اینتلکتوال اهمیتسیزلیینی نژده‌نین شانینی سمایا قال‌دیران بیر حیات ائپیزودو ایله نوماییش ائتدیرمک ایستییرم. وضعیت او یئره چاتیب کی، بو اویدورمانین مؤلفلری نه واخت، کیمه، نه یالان دانیشدیقلارینی چوخ‌دان اونودوبلار.
صحبت نژده‌نین ۱۹۴۴-جو ایلین سئنتیابر آیین‌داکی حبسین‌دن گئدیر. محض بو حبس‌دن سونرا او، ارمنی میللیتچیلیینین ایدئولوقون‌دان درحال تعقیب اولونان سیاسی جینایتکارا چئوریلدی.
نژدئنین ویکیپئ‌دییاداکی ترجمه‌ی-حالین‌دا بو حادثه بئله تصویر اولونور:
سووئت اوردوسو سوفییایا یاخینلاشان‌دا نژدئ بولغاریستانی ترک ائتمک ایستمیر. بو آددی‌می تشکیلاتینی ضربه آلتین‌دان قورتارماق ایستیینه و اس اس ار ای-نین تئزلیکله تورکییه‌یه قارشی محاربه اعلان ائتمک نیتینه بسلدیی اومیددن قایناقلانیردی. نژده دوشونوردو کی، بو محاربه‌ده خصوصی رولو اولاجاق. روس اوردوسو اؤلکه‌یه داخیل اولان‌دان سونرا او، بو تکلیفله سووئت قوشونلارینین باش کومان‌دانی گنرال تولبوخینه مکتوب یازدی.
نژدئنین ناسیستلرله امکداشلیغین‌دان خبر توتان بولغاریستان‌داکی سووئت حربی عکس-کشفیاتی اونو حبس ائدیر.
عکس-کشفیات آگنتلری قارئگین نژدئ آبوئرقروپ-۱۱۴ (درومئدار) کشفیات ایشینین ترکیبین‌ده اولدوغو اوچون اونو آزادلیق‌دان محروم ائدیرلر.
نژدئنین سووئت اوردوسو طرفین‌دن ساخلانیلماسین‌دان اؤنجه آرتیق بولقار پولی‌سی اونو حبس ائتمیش‌دی. بئله کی، نژده هم ده آلمان کشفیاتی ایله امکداشلیقدا تقصیرلندیریلیردی.
دایمی اوخوجولاریم یاخشی بیلیرلر کی، ارمنی تبلیغات‌چیلارینین صونعی شکیل‌ده یاراتدیغی خالقینین رفاهی و ایشیق‌لی ایده‌آللاری اوچون چالیشان «جنگاور»، کارامئل‌لی نژده اوبرازینین ایفشاسی یولون‌دا گؤردویوم خیدمتلرله اؤیونمک نیتیم یوخ‌دور. لاکین خاتیرلاتماق ایستییرم کی، هله کئچه‌ن ایل هر شئی باشقا جور ایدی. اؤت‌ن ایل نژده آز قالسین بولغار خالقینین «میللی قهرمانی» حساب اولونوردو. بو فاکتین اساس ثبوتو ایسه ارمنی دیاسپورونون نژدئنین بولغاریستان‌دا حبس اولوندوغو ائوین اؤنون‌ده اونا خاطره لؤحه‌سی قویماغی اولدو.
هله بیر مدت اول اونون تصویری ویکیپئ‌دییا و «هایازق» بئینلخالق ائرمه‌نی فوندونون ائلئکترون ائنسیکلوپدییاسینی بزییردی. خاطره لؤحه‌سی هله ده صوفییاداکی ائوینین اؤنون‌دن آسیلیب.
نژدئنین شکلینی خصوصیله بورادا پایلاشیرام کی، ارمنی تبلیغات‌چیلاری تاریخی تفسیرلرینی و هیله‌لرینی خاطیرلادان اینسانلارین وارلیغین‌دان خبر توتسونلار.
حتی بو دوروم‌دا دا ائرمه‌نیلر اؤز صداقتلرینی نوماییش ائتدیردیلر.
سن دئمه، لؤحه‌نین اوزرین‌ده‌کی ارمنی و بولغار دیللرین‌ده یازیلان متنلر بیر-بیرین‌دن فرق‌لنیر.
بولغار دیلین‌ده اولان متنین ترجومه‌سی بئله‌دیر: «ارمنی میللی قهرمانی، ماکئدونییا-اودرینسکی میلی‌سینین قهره‌مانی و بولقاریستان وطنداشی گنرال قارئگین نژده ۰۹.۰۹.۱۹۴۴-جو ایل تاریخیندک بو ائوده یاشاییب. او، ۱۹۵۵-جی ایلده سیبیرده دونیاسینی دییشیب».
ارمنیجه اولان متن بیر قدر فرق‌لی‌دیر: «ارمنی خالقینین میللی قهرمانی، بولغاریستان وطنداشی، آزادلیق اوردوسونون ائرمه‌نی کؤنول‌لو دسته‌سینین کومان‌دیری، گنرال قارئگین تئر-هاروتیونیان نژده ۰۹.۰۹.۱۹۴۴ تاریخیندک بو ائوده یاشاییب. او، ۱۸۸۶-جی ایلده آنادان اولوب، ۱۹۵۵-جی ایلده سیبیره سورگون ائدیلمیش‌دیر».
هئچ کیم ده ماراق‌لانمیر کی، او، بولقار اوردوسون‌دا گنرال یوخ، ان اوزاغی باش لیتنانت اولا بیلردی. همچینین آلمان کشفیاتی ایله البیر اولدوغو اوچون بولغار پلیسی طرفین‌دن حبس اولوناراق اس ام ار اش عکس-کشفیات شعبه‌سینه تحویل وئریلیب. لاکین بو حادثه اونون رسمی ترجمه‌ی-حالین‌دا یازیلدیغی کیمی ۹ سئنتیابردا دئییل، ۳ هفته سونرا - ۲ اوکتیابردا باش وئریب. بو تاریخ‌ده شعبه‌نین ری‌سی نژدئنین حبسی ایله باغلی فرمانی ایمضالاییر. بو واختا قدرسه او، وطن خاینلیین‌ده تقسیرله‌ن‌دیریله‌رک، سوفییانین مرکزی هبسخاناسین‌دا ساخلانیلیردی.
لاکین اس اس ار ای قارشی‌سین‌دا گوناهلاری داها چوخ اولدوغو اوچون بولغاریستان حکومتی نژدئنی تهویل وئریر.
قید ائتمک لازیم‌دیر کی، نژدئنین ارمنی بیوگرافلاری بو فاکتلاری چوخ گؤزل بیلیرلر. چونکی اونلار نژدئنین ارمنیستان رسپوبلیکاسی میللی تهلوکه‌سیزلیک خیدمتینین آرخیوینین شخصی ایشلر فوندون‌دا ساخلانیلان، همچینین، محکمه ایجرااتینین خیتام وئردیی ۱۱۲۷۸ نؤمرلی تدقیقات ایشی ایله یاخین‌دان تانیشدیرلار.
لاکین معصوم‌جاسینا حساب ائدیرلر کی، بو معلوماتلارا اونلاردان ساوایی هئچ کیمین علی چاتا بیلمز. ان بؤیوک سهولری ده بودور.
نژدئنین حکمو ۱۹۴۸-جی ایل ۲۴ آپرئل تاریخین‌ده موسکوادا اوخونور. اونون جینایت ایشی ایله باغلی ماتئریاللارین «گیزلی» قریفی اللرین‌دن آلینیب.
همچینین، بو سندلرین بؤیوک اکثریتینین نوسخه‌لری روسییا فدرال پنیتنسیار خیدمتینین ولادیمیر ویلایتین‌ده‌کی شعبه‌سینین آرخیوین‌ده‌کی نژدئنین حبسخانا سندلرین‌ده مؤوجوددور. بو سندلره گیریش معین محدودیتلری نظره آلماق شرطیله تدقیقات‌چیلار اوچون آچیق‌دیر. اودور کی، نژدئنین حقیقی کیم‌لیگی، تؤرتدیی جینایتلر، جزاچکمه سببلرینی گیزلتمیین معناسی یوخ‌دور.
بو احوالاتین ان ماراق‌لی جهتی نژدئنین اؤز حبسینه اولان موناسیبتی‌دیر.
اونون ایستینتاق، محکمه و هبسخانا ایشلرین‌ده سووئت حربی عکس-کشفیاتینا تحویل وئریلممیش‌دن اول، ۱۹۴۴-جو ایلین سنتیابرین‌دا بولغاریستان حبسخاناسین‌دا ترتیب ائتدیی سیاسی ترجمه‌ی-حالینین بیر نوسخه‌سی ساخلانیلیر.
یئری گلمیشکه‌ن، بو ترجمه‌ی-حالین روس دیلین‌ده اولان متنی بیوقراف رافایل آمبورتزومیان طرفین‌دن نشر ائدیلیب.
متنی اول‌دن سونادک یازمایاجاغام. یالنیز حبسی عرفه‌سین‌ده نژدئنین معنوی و پسیخولوژی وضعیتینی مکمل تصویر ائد‌ن بیر سیتاتی دقتینیزه چاتدیراجاغام.
نژده قورتولوش اومیدی اولمادان کونجه قووولان وهشینین دویغولارینی مکمل شکیل‌ده چاتدیریر:
«سووئت اوردوسو گلدی و گؤزله‌نیله‌ن مقام باش وئردی. یارانمیش قاریشیق‌لیق‌دان فایدالانان بیر نئچه ارمنی - اؤز خالقینین سودونو عمه‌یه‌ن خیصلت‌سیزلر عمللرینی گئرچکلش‌دیرمه‌یه باشلادیلار. اونلار چکمه‌چی جیلدینه گیرمیش پولیس آگئنتلری‌دیر. سلاح‌لی بولغار میلیسلرینین مشایعتی ایله ائولری گزیر، منی آختاریرلار. قاران‌لیق مقصدلری اوچون همیشه خاریجی قوه‌لردن ایستیفاده ائد‌رک، آجیز نیفرتلرینی سؤن‌دوره‌ن و هموطن «دوشمنلر»اینی محو ائد‌ن ابدی حؤرمتسیز قوللار!
عمل‌ده دئییل، یالنیز قورو آدی ایله میللیت‌چی اولان بازار معنویات‌لی وارلیقلار دا ان آز اونلار قدر ایرنجدیرلر. اونلار اؤز ائقویزملرینی مال-قارا سوییه‌سینه ائندیریبلر. حتی خاچا میخلانمیش حال‌دا تانیشلارینین، دوغمالارینین، قوهوملارینین قاپی‌سینا گئدیب سیغیناجاق اومسالار، هئچ کیم قاپی‌سینی اوزلرینه آچماز.
اونوت‌دولار، هامی‌سی اونوت‌دولار کی، یالنیز منیم سیلریم سایه‌سین‌ده یهودیلرین عاقیبتینی یاشامادیلار، دؤرد ایل عرضین‌ده زنگین‌دن ده زنگین اولدولار. دونندک بیر باخیشینا، سلامینا اومید ائد‌نلر، بو گون سنین آدین‌دان، حتی کؤلگه‌ن‌دن قاچیرلار».
پ.س. راضیلاشین، گوج‌لو نیطق‌دیر. بئله چیخیر کی، بولغار پلیسی یوخ، ائله بولقاریستان‌دا یاشایان ائرمه‌نی دیاسپورونون اؤزو نژدئنی ایزله‌ییب، یئرلی حقوق-محافظه اورقانلارینا ارمنی خالقینین قهرمانی یوخ، بولقارلارین دوشمنی قیسمین‌ده تسلیم ائدیر.
بو قناعته گلیریک کی، ارمنیلر اؤزلری نژدئنی نینکی سئویرلر، حتی نیفرت ائدیرلر. چونکی دوغما ائتنیک احاطه‌سینین اونا حؤرمتی ایکینجی دونیا محاربه‌سی دؤورون‌ده ناسیستلرله اولان یاخین‌لیغی ایله اؤلچولور. نه قدر کی ناسیستلر واردی، نژدئ بولغاریستان ارمنیلری آراسیندا آوتوریتئته صاحب ایدی. ناسیستلر گئتدی، نژدئنین حؤرمتی ده ایتدی. قدیم لاتین مثلین‌ده ده دئییلدیی کیمی: «سیج ترانسیت گلوریا موندی» – «دونیانین شان-شهرتی بئله‌جه کئچیر». بو گئرچیی ایسه دییشمک مومکون دئییل.
خلاصه، تئزلیکله نژدئنین صوفییاداکی یالان و پافوس دولو خاطره لؤوهه‌سی مؤوضوسو اؤز منطیق‌لی حلینی تاپاجاق. امینه‌م کی، بولغاریستان حاکمیتی نژدئنین گئرچک کیم‌لیگی و اؤلکه‌لرینین تاریخین‌ده هان‌سی رولا صاحب اولدوغو ایله باغلی هرطرف‌لی معلومات الده ائد‌جکلر. آنلایاجاقلار کی، او، هئچ ده قهرمان دئییل، عکسینه، ایکی دفعه اؤلکه‌یه خیانت ائتمیش، ناسیستلرله البیر اولان جانی‌دیر. بون‌دان سونرا او لؤوهه‌نین وارلیغینا دا گرک قالمایاجاق.
عقل‌لی تشببوسون‌دن گئری قالان ارمنی تبلیغات‌چیلارینا بونونلا باغلی یالنیز بیر شئی دئمک ایستییرم: «جنابلار، دایانین! عکس تقدیرده نؤوبتی یالانلا اؤنجکیلری داها چوخ اینکار ائدجکسینیز. بو ایسه شیزوفرئنییایا گئدن یولدور».
