سنی گولللییرلر، بازاردا ساتیرلار، دیدرگین سالیرلار، غربت‌ده اوستونه بویا آتیب، لکه‌له‌مه‌یه، یوخ ائتمه‌یه چالیشیرلار. دهشت‌لی تالعدیر، ائلمی؟ بونلار ساده‌جه هیکله ائدیله‌نلردیر. او هیکلین اینسان، قادین تالعیی ده آسان اولماییب.
هیکلی باره‌ده دانیشدیغیم حادثه‌لر ایسه خان قیزینین اؤز تالعین‌دن ده یان کئچممیشدی.
قاراباغ خانلارینین یئگانه واری‌سی، آتاسی مهدیقولو خانین سارایینین "تک اینجی‌سی» ناتوان، هله اوشاق‌لیق‌دان اؤز زکاسی، دیللره قارشی ماراغی، شاهمات باجاریغی ایله هر کسی حیران ائده بیلیردی. روس و فارس دیللرین‌ده سربست اوخویوب-یازماغی باجاران گنج قیز صنعت عاشیقی، موسیقی، پویزییا وورغونو ایدی. بو، کیفایت قدر گؤزله‌نیله‌ن‌دی، آخی ناتوان ایستعدادلی شاعره آغابییم آغانین قارداشی قیزی ایدی. همین آغابییم آغا کی، قاراباغلا مناسیبتلرین ثابیتلشمه‌سی اوچون ایران شاهینا اره گئتمه‌لی اولموشدو. اونون قلبی دایما قاراباغ حسرتی ایله دؤیونموش‌دو، شعیرلرین‌ده، بایاتیلارین‌دا هر زامان شوشانین، قاراباغین گؤزللیینی تصویر ائتمیشدی. آغابییم آغانین پویزییاسی سایه‌سین‌ده خاری بولبول چیچیی شوشانین، قاراباغین سیموولونا چئوریلمیشدی. ناتوانین شعیر، صنعت وورغونلوغو، شوشا، قاراباغ سئوگیسی تصادفی دئییلدی، منصوب اولدوغو خان نسلینین عنعنه‌سی ایدی.
ناتوانین زکاسی، ایستعدادی همین دؤورده قافقاز سیاحتینه چیخان بؤیوک فرانسیز یازیچیسی آلئکساندر دومانی دا حیران ائتمیشدی. بؤیوک یازیچی اؤز خاطره‌لرین‌ده یازیردی: "بیر آخشام ضیافتین‌ده بیز ایکی کنیاگینیا (فرانسیزجا زادگان قادین تیتولو-رئد) ایله تانیش اولدوق. اونلاردان بیری مهدیقولو خانین آروادی، بیری ده قیزی ایدی. آنایا قیرخ، قیزا ایگیرمی یاش‌دان آرتیق وئرمک اولمازدی. قیز اؤز باهالی، میللی گئییمین‌ده چوخ اعجازکار گؤرونوردو…»
حیات ائله گتیردی کی، بو اعجازکار قادینین تالعیی یاشادیغی جغرافییاداکی چاخناشمالار، بؤیوک سیاسی پروسئسلرله اوست-اوسته دوش‌دو. ۱۸۲۲-جی ایلده قاراباغ خان‌لیغی لغو ائدیله‌رک، روسییایا بیرلشدیریلدی. آتاسی، سونونجو قاراباغ خانی مهدیقولو خانین روسییا چاری ایله یاشادیغی ضدیت‌لی مناسیبتلری ده نتیجه‌سیز اؤتوشمه‌دی. قافقازدا ثابت‌لیگی قوروماغا چالیشان قافقاز جانیشینی وورونتسوو گنج ناتوانی چار گنرالی، کومیک اصیل‌لی خاسای خان اوسمیئوله عائله قورماغا مجبور ائتدی. ناتوان هله گنج یاشلارین‌دا ایکن کؤنولسوز ائولی‌لییه مجبور ائدیلدی.
تالع اؤز ضدیتلری ایله ناتوانی تعجبله‌ن‌دیرمه‌یه داوام ائدیردی. اونون کؤنولسوز عائله قوردوغو خاسای خان ساده آدام دئییلدی. گنرال اوسمیئو اؤز دؤورونون هم آذربایجانلی، هم ده روس متفکیرلری (میرزه فتحعلی آخوندوو، میرزه شفیع وازح، بئستوژئو-مارلینسکی و س.) شخصاً تانیش ایدی، بو آداملارلا مکتوبلاشیر، ضیافتلرینه دعوت ائدیردی. اری ایله تیفلیسی، داغیستانی گزه‌ن ناتوان بو ادبی-مدنی گؤروشلرین، مذاکیره‌لرده ایشتیراک ائدیر، دؤورونون گؤرکه‌م‌لی شخصیتلری ایله فیکیر مبادیله‌سی آپارماق ایمکانینا مالیک اولوردو. خصوصیله، میرزا فتحعلی آخوندووون ایدئیالاری اونا دوغما، یاخین گلیردی.
ارینین وظیفه‌سینین، علاقه‌لرینین وئردیی بو ایمکانلارا باخمایاراق، حساس قلب‌لی شاعره ناتوان خاسای خانی سئوه بیلمه‌دی. اوسمیئودن بوشانیب، بیردفعه‌لیک شوشایا قاییتدیق‌دان سونرا، ناتوان ایکینجی دفعه عائله قورسا دا، اونون حیاتینین بو دؤورو داها چوخ قاراباغا، دوغولدوغو و سئودیی شوشایا عایید اولدو.
شوشا شهری اون سککیزینجی عصرین اورتالارین‌دا، ناتوانین اولو باباسی پناهعلی خان طرفین‌دن قاراباغ ایالتینین ان هوندور حیصه‌سین‌ده سالینمیشدی. شهر بؤیویه‌رک، بؤلگه اهمیت‌لی، سیاسی-اقتصادی-مدنی مرکزه چئوریلمیشدی. بو شهر داهی آذربایجانلی شاعرلرین، یازی‌چیلارین، موسیقی‌چیلرین، آکتیور و ضیالیلارین ائوی ایدی. شوشا ووکال مکتبی اؤز فرق‌لی خصوصیتلرینه گؤره، "قافقاز کونسئرواتورییاسی" کیمی تصویر اولونوردو.
ناتوان، مدنیت بئشیی حساب ائدیله‌ن بو شهرین اینکیشافین‌دا، معاصیرلشمه‌سین‌ده اوزسیز رول اوینامیش‌دی. اونون ایشی شوشادا مکتبلر، صنعت اوجاقلاری، سو تسیساتی قورماقلا بیتمه‌دی. او اؤزونون آزاد، موستقیل، سنتسئور حیاتی، داورانیشلاری ایله یاشادیغی قاراباغین قادینلارینا نومونه، معنوی گوج وئرمیش اولدو. شعیرلرین‌ده اؤز قادین تالعینی سورغولایان، عدالت طلب ائد‌ن خورشیدبانو، بیر قادینا ایمکان وئریلرسه، دؤورونون ضیالی‌سی، اجتماعی خادیمی اولماقلا یاناشی، هم ده یارادیجی اینسانی کیمی هئچ ده کیشیلردن گئری قالمایاجاغینی گؤستردی.
اوغلونو گنج یاش‌دا ایتیره‌ن شاعره، بو فاجعه‌دن سونرا شئیرلرین‌ده کدره داها چوخ یئر وئردی. اما شخصی حیاتین‌داکی هئچ بیر سارسیلما اونو خئیرییه‌چی‌لیک‌دن، دوغما شهرینه قایغی‌دان اوزاقلاشدیرمادی. ماراق‌لی‌دیر کی، ناتوانین ائو صاحب‌لیگی ائتدیی "مجلیسی-اونس» ادبی مجلیسی ده یالنیز شاعره‌نین اؤلومونه قدر مؤوجود اولا بیلدی.
عادتا اینسان، شخصیت دونیاسینی دییشنده، اونون حکایه‌سی ده بو اؤلومله سونا چاتیر. اؤلوم بئله، خان قیزینین حکایه‌سینه سون قویا بیلمه‌دی.
ناتوانین اؤلومون‌دن سونرا اونون دوغما یوردو یئنه بؤیوک سیاسی پروسئسلرین ایچین‌ده چاپالاماغا باشلادی. ۱۹۱۷-جی ایل اوکتیابر اینقیلابین‌دان، روسییا چاری دئوریله‌ن‌دن سونرا، ناتوانین اؤلکه‌سی اول جمهوریت ایللرینی یاشادی، سونرا دا سووئتلر بیرلیین‌ده اؤز عمرونو داوام ائتدی. بو بؤیوک قادینین حیاتی، یارادیجی‌لیغی اؤلومون‌دن تخمیناً یاریم عصر سونرا دئتال‌لی اؤیرنیلمه‌یه باشلادی. اؤلومون‌دن یاریم عصر سونرا ناتوانین شعیرلر کیتابی ایشیق اوزو گؤردو، هیکللری اوجالدیلدی.
نهایت، ۱۹۸۸-جی ایلده ارمنیستان و آذربایجان آراسین‌دا قاراباغا گؤره باشلایان ساواش یئنه ده، ناتوانین هیکلینین تالعیی ایله چارپازلاشدی.
۱۹۹۲-جی ایلده ارمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری قاراباغی ایشغال ائدرکه‌ن، ناتوانین ائو موزئیی، اونون تاپشیریغی ایله قورولموش بولاق چئشمه‌لری و بوتون باشقا عابده‌لر داغیدیل‌دی. شوشا قالاسینین ایچری‌سین‌ده‌کی، چوخسرلیک سیویلیزاسییانی تمثیل ائد‌ن هئچ بیر مدنی ارث نمونه‌سینی خلاص ائتمک مومکون اولمادی. ارمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری پناهعلی خان قالاسینی و اونون کیتابخاناسینی، اون دوققوزونجو عصر گؤوهر آغا مسجیدینی، کاروانسارایی و ۵۰۰۰ اکسپوناتین اولدوغو شوشا موزئیینی وانداللیقلا محو ائتدی.
بو قورخونج آکت ناتوانین عابده‌سین‌دن ده یان اؤتمه‌دی. شوشانین ایشغالی زامانی بؤیوک آذربایجان بستکاری اوزئییر هاجیبیوو، ائجازکار سس‌لی بولبولون هیکللری ایله یاناشی، ناتوانین دا عابده‌سی گوللبارانا توتول‌دو. ارمنیستان طرفی بو هیکللری سؤکه‌رک، قارا بازاردا ساتماق اوچون قونشو گورجوستانا آپاردیلار. خوشبخت‌لیک‌دن، آذربایجان رسپوبلیکاسی مدنیت ناظرلیگی بورونج هیکللری قورتاراراق، باکییا گتیره بیلدی. حاضردا بو هیکللر میللی اینجسنت موزئیینین هئیأتین‌ده، قاراباغین "یاندیریلمیش مدنیتی» نین لال شاهیدلری کیمی نوماییش اولونور.
بو واندال‌لیق، هیکللرین کدرلی تالعیی توم ده واالین "قارا باغ» کیتابین‌دا دا اؤز عکسینی تاپدی:
"شهری اله کئچیردیک‌دن سونرا ارمنیلر قیصاص آکتینا باشلادیلار. اونلار قاراباغین گؤرکه‌م‌لی شخصیتلری، بستکار و شاعرلرینین بورونج بوستلرینی سؤکه‌رک، سات‌دیلار. تیفلی‌سه آپاریلان هیکللر معجزه‌لی بیر شکیل‌ده اورادان ساتین آلیناراق، خلاص ائدیلدی. بورونج بوستلری گؤزلریمله گؤرموشدوم. هیکللر قیرمیزی خاچ جمعیتینین باکی‌داکی قرارگاهینین هئیأتین‌ده ایدی. اونلارا باخان‌دا، آدامین اوریی آغریییردی: باشی یای‌لیق‌لی شاعره ناتوان علین‌ده گولللنمیش باش بارماغی ایله سیخدیغی کیتابی توتموش‌دو، بستکار حاجیبیووون ایکیتای‌لی پئنجیی گولله‌دن دئشیک-دئشیک اولموش، عینیی قیریلمیش‌دی، موتفککیره اوخشایان بولبولون آلنی قاباغا چیخمیش‌دی…».
ناتوانین دوغما یوردون‌دان دیدرگین سالینان، ساتیلان، گولله‌لنه‌ن هیکلینین تالئیی بونونلا بیتمه‌دی.
۲۰۱۶-جی ایلده بئلچیکا کراللیغینین واتئرلوو شهرین‌ده شاعره خورشیدبانو ناتوانین هیکلی اوجالدیلدی. آذربایجانلی شاعره‌نین آوروپادا اوجالدیلمیش هیکلی اولدوقجا سیموولیک ایدی. عابده، تخمیناً ایکی یوز ایل اول دوغولموش گؤرکه‌م‌لی شاعره‌نین سرحد تانیمایان، بشری ایدئیالاری، یارادیجیلیغینین سیمگه‌سی ایدی. اونا باخان‌دا آنلاماق اولوردو کی، ناتوان ایندی هیکل شکلین‌ده دونیانین هر یئرینی گزه بیلر. بیر ایل اول، دئکابر آیین‌دا من شاعره‌نین بورونج بوستونو بئلچیکادا، واتئرلوو کیتابخاناسی یانین‌دا گؤره‌ن‌ده، قورور هیس‌سی کئچیرمیشدیم. دوغما شهرین‌دن مینلرله کیلومئتر اوزاق‌دا، ایر‌لییه باخان بو اینتئللئکتوال قادینا قوجاق آچان بشری دیرلر گؤزلری‌می یاشارتمیش‌دی. کدر هیس‌سی ایله بونو دا باشا دوشوردوم کی، بورونج هیکل شکلین‌ده بئله، او، ائوین‌دن باشقا هر یئره سیاهت ائده بیلیر.
ائرمنیستان رئسپوبلیکاسینین باش ناظری بو ایلین مارت آیین‌دا بروسسئله سفر ائتدیی گون، ناتوانین واتئرلوو یاخینلیغین‌داکی عابده‌سی واندالیزم آکتینا معروض قال‌دی. بلی، ناتوانین هیکلی، دیرلری، ایدئیالاری بورا قدر گلیب چیخمیش‌دی، اما هیکلینین دوغما یوردون‌دا معروض قالدیغی واندال‌لیق آکتی دا بورا قدر گلیب چیخا بیلمیش‌دی. بو آکت، سانکی خئییرین ده، شرین ده هئچ واخت تام اؤلممیی، دایم یاشایاجاغی گئرچیینین ویزوال نوماییشی ایدی.
دونیادا فیزیکی، مادی اولان هر شئیی محو ائتمک مومکون‌دور. عابده‌لری، تیکی‌لیلری، هیکللری، بولاقلاری…اما معنوی اولانی محو ائتمک مومکون دئییل. ناتوانین ایزی قاراباغ‌دا، شوشادا تکجه تیکدیکلری، قوردوقلاری ایله قالماییب. بؤیوک شاعره او گؤزل دیارین تاریخین‌ده هم ده اؤز معاریف‌چی‌لیک ایدئیالاری و پوئزییاسی ایله ایز قویوب.
