«گونئی آذربایجانی تانییاق» لاییحه‌سی چرچیوه‌سین‌ده بو یازیدا گونئی‌ده‌کی یوردلاریمیزدان بیری حاق‌دا سؤز آچاجاغیق. غربی آذربایجان ایالتینین ماکو محالی…
جغرافیاسی و طبیعی شرایطی
ماکو محلی غربی آذربایجان ایالتینین شیمال-غربین‌ده، آغری داغینین اتیین‌ده، تورکیه، گونئی آذربایجان و آذربایجان رسپوبلیکاسینین سرحد زولاغین‌دا یئرلشیر.
دنیز سوییه‌سین‌دن ۱۶۳۴ مئتره یوکسکلیک‌ده‌دیر. محال شمال‌دان قاراسو چایی و تورکییه جمهوریتی، شرق‌دن آراز چایی و آذربایجان رئسپوبلیکاسی (نخچیوان مختار رسپوبلیکاسی)، غرب‌دن تورکییه جمهوریتی و جنوب‌دان گونئی آذربایجانین خوی محالی ایله احاطه اولونوب.
ماکو محالی توپوگرافیک باخیم‌دان ایکی داغلیق و دوزهنلیک بؤلگه‌دن عبارت‌دیر. غرب‌دن شرقه و جنوب‌دان شیمالا دوغرو اونون یوکسک‌لییی آزالیر.
ماکو محالینین داغ سیل‌سیله‌سی آغری داغین‌دان باشلایاراق، شیمال-قرب‌دن جنوب-قربه دوغرو اوزانیب. بو داغلار گونئی آذربایجانلا تورکییه سرحدینی یارادیر.
ماکونون باش‌لیجا داغلاری بونلاردیر: شاکا داغی (۳۰۵۰ م)، چیرکین داغ (۳۰۰۰ م)، قاراداغ (۲۷۷۶ م)، تیکمه داغ (۲۳۸۲ م)، آغگؤل داغی (۲۰۲۳ م)، داشکه‌سه‌ن و کک‌لیک بولاغی (۱۸۵۰ م) و هاسون داغی (۱۸۲۶ م).
محالین ان گئنیش دوزهنلیکلری پلدشت، زنگه‌نه بازرگان و شیبلی‌دیر.
اراضی‌سی، اهالی‌سی، اینضیباطی بؤلگوسو
ایالت مرکزی اورمییه‌دان ۲۷۰ کیلومتر آرالی‌دا یئرلشن ماکونون اراضی‌سی ۶۰۸۹ کوادرات کیلومئتردیر. محل اهالی‌سینین سایی تخمیناً ۲۱۰۰۰۰ نفردیر. اهالینین یاری‌دان چوخو کندلرده یاشاییر.
اعتبارلی ایستاتیستیک معلوماتلارا اساساً، محل اهالی‌سینین ۹۵ فایزی آذربایجان تورکودور. دانیشیق دیلی آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر. ماکو اهالی‌سینین چوخو شیعه‌دیر. آز سای‌دا سوننی کوردلر کؤچری حال‌دا یاشاماق‌دادیر.
اینضیباطی اراضی بؤلگوسونه گؤره ماکو شهری اوچ بؤلگه (مرکزی، شوت، پولدشت)، دؤرد شهر (ماکو، بازیرگان، شوت، پولدشت) و اون کند رایونون‌دان (قالا دره‌سی، شیمالی چایباسار، جنوبی چایباسار، یولاگل‌دی، شیمالی قاراقویون، جنوبی قاراقویون، قربی گولچارات، شرقی گولچارات، زنگیبار، شرقی چایباسار) عبارت‌دیر.
دوزهنلیکلری و کند تصروفاتی
بؤلگه‌نین اقتصادی حیاتین‌دا و کند تصروفاتین‌دا اؤن‌م‌لی رول اوینایان دوزه‌ن‌لیکلر حاقین‌دا بعضی معلوماتلارلا تانیش اولاق.
پولدشت دوزه‌ن‌لیگی. ۱۳۱۶۰۰ هئکتار اراضییه مالیک اولان بو دوزهنلیک محلین شیمال-شرقین‌ده یئرلشیر. بورادا سولو تورپاقلاردا اساساً بوغ‌دا، یونجا، آرپا، دمیه یئرلرده ایسه بوغ‌دا، آرپا و باشقا دن‌لی بیتکیلر اکیلیر. زنگیبار و ساریسو چایلاری دوزه‌ن‌لیک‌ده اکینچیلیین اینکیشافینا سبب اولوب.
زنگه‌نه دوزه‌ن‌لیگی. ۵۵۰۰۰ هئکتار اراضی‌سی اولان بو دوزهنلیک محلین و ایالتین ان شیمال حیسه‌سین‌ده یئرلشیر.
بازیرگان دوزه‌ن‌لیگی. دوزنلیین اراضی‌سی ۱۶۲۰۰ هئکتارا برابردیر. بورادا دا آرپا، بوغ‌دا، یونجا سوواریلان و دمیه تورپاقلاردا اکیلیر. سو تأمیناتی اساساً قایناغی تورکییه‌ده اولان و یاری قایا گؤلو واسطه‌سیله دوزه‌ن‌لییه داخیل اولان ساریسو چایین‌دان‌دیر.
شیب‌لی دوزه‌ن‌لیگی. بو دوزهنلیک آراز چایی اوزرین‌ده تیکیله‌ن سو بندینین یانین‌دا یئرلشیر. بورادا آرپا، بوغ‌دا، کونجوت و گونباخان اکیلیر.
محلین تاریخین‌دن
محل مرکزی ماکو شهری زنگیبار چایینین کئچدیی دره‌ده سالینیب. زنگیبار چایی شهری ایکی یئره - شیمال و جنوب حیسه‌یه آییریر. شهرین جنوب حیسه‌سی سبت داغینین اتیین‌ده یئرلشیر و گؤزه چارپاجاق درجه‌ده یاشاییش یئرلرینه مالیک دئییل. آنجاق شیمال حیسه‌سی داها بؤیوک و آباددیر. ساریقایا آدلانان داغین (قایانین) بیر حیسه‌سی شهرین اوستونه دوغرو گله‌رک، اونون اوستونو چتیر کیمی توتوب. بو ایسه ماکونون اؤزونه خاص و میسیل‌سیز گؤزللیینه سبب اولوب.
ماکونون تاریخی و آدی حاقین‌دا چوخ‌لو فیکیرلر و احتیماللار یازیلیب. آنجاق محل‌دا و محل مرکزین‌ده الده ائدیله‌ن آرخئولوژی تاپینتیلار هله ائرادان اؤنجه بیرینجی مینیل‌لیک‌ده بورادا پارلاق مدنیتین مؤوجود اولدوغونو گؤستریر. سنگر کندی، چپر کندی، چایباسار، دلیکداش، قارابولاق، شادی آراز، باستام کندلری و باشقا یئرلرده‌کی داش اوتاقلار، آلمانییا آرخئولوقلاری هئیتی طرفین‌دن تاپیلان و اوخونان میخی الیفباسین‌دا یازیلمیش کیتابه‌لر، اونلارلا باشقا آرخئولوژی تاپینتیلار، یئرلی و اجنبی تاریخ‌چیلرین، تدقیقات‌چیلارین یازدیقلاری گؤستریر کی، بورا اورارتو دؤورون‌ده اهمیت‌لی یاشاییش و ایستراتئژی بؤلگه‌لردن بیری اولوب.
بیر سیرا تدقیقات‌چیلارین فیکرینجه، ماکویا بعضی تاریخی دؤنه‌ملرده «قابان قالاسی» دا دئییلیب.
۱۶۳۵-جی ایلده عثمانلی سلطانی ۴-جو موراد اؤزونون آدلی-سان‌لی سرکرده‌لرین‌دن بیری اولان قارا مصطفی پاشانی ماکونون حربی قالالارینی یئنی‌دن قورماق اوچون بؤلگه‌یه گؤندریب. بو ایسه او دؤنه‌م‌ده ماکونون حربی و ایستراتئژی باخیم‌دان اؤن‌م داشیدیغینی گؤستریر.
عثمانلی-صفوی ضدیتی دؤورون‌ده عثمانلیلار اوچون وان‌دا قوتور قالاسی، صفویلر اوچون ایسه ماکو قالاسی میسیل‌سیز اهمیت داشیییردی.
بیر چوخ تاریخی فاکتلارا گؤره، ماکو شهرینین یئنی‌دن قورولماسی و آبادلاشدیریلماسی بایات طایفهسینین آدی ایله باغلی‌دیر.
نادیر شاهین سرکرده و حاکملرین‌دن بیری کیمی بو طایفهنین باش‌چی‌سی احمد سلطان خوراسان ایالتینه نظارت ائدیردی. نادیر شاهین وفاتین‌دان سونرا او، ماکویا گله‌رک، اؤزونون یئرلی حکومتینی قوردو. رضا خان حاکمیته گلنه قدر اونون جانیشینلری «سردار» آدی ایله ماکو بؤلگه‌سینه حاکم اولوبلار.
اقتصادیاتی و مشغول‌لوغو
صنایع باخیمین‌دان ماکو اینکیشاف ائتمیش بؤلگه ساییلمیر. بورادا اساساً کیچیک صنایع موس‌سی‌سه‌لری، فردی سئخلر و فابریکلر فعالیت گؤستریر. هابئله تورکییه جومهوریتی ایله سرحدده یئرلشه‌ن بزیرگان سرحد بازاری و گؤمروک-کئچید منطقه‌سی ده محل اقتصادیاتین‌دا، اهالینین یاشاییشین‌دا اؤن‌م‌لی رول اویناییر.
کند تصروفاتی و هئیواندارلیق ماکو محلینین اساس گلیر منبع‌لرین‌دن حساب ائدیلیر. بورادا مؤوجود اولان مونبیت طبیعی شرایط، دوزه‌ن‌لیکلر و داغلیق اراضیلرده اولان زنگین اوتلاقلار محل‌دا موختلیف خیردا و ایری بوینوزلو حیوانلارین ساخلانیلماسینا ایمکان وئریر. بون‌دان باشقا محل‌دا تاخیل، دن‌لی بیتکیلر، پامبیق، کونجوت، گونباخان، چئشیدلی تروزلر، آلما، اوزوم، آرمود، قوز و بادام یئتیشدیریلیر.
ماکو محلین‌دا ال ایشلری صنایع‌سی ده اهالینین بیر قیسمینین دولانیشیغینین تأمیناتین‌دا اؤن‌م‌لی رول اویناییر. آذربایجانین باشقا یئرلرین‌ده اولدوغو کیمی، بو صنایع ساحه‌سین‌ده خالچا توخوجولوغو بیرینجی یئری توتور. محل‌دا، اؤزل‌لیکله کندلرده کؤچریلر طرفین‌دن توخونان خالچالار اؤلکه‌نین بیر چوخ یئرلرینه ایخراج ائدیلیر. شهرلرده فردی و سئخلرده توخونان خالچالار اؤلکه بازارلاری ایله یاناشی، باشقا اؤلکه‌لره ده ایخراج اولونور. خالچا ایله یاناشی، محل‌دا کیلیم، جئجیم، چئشیدلی اؤرتوکلر، هسیر توخوما، موختلیف ایپلیکلرین ائمالی، ساخ‌سی ایشلری، یون توخومالاری، کئچه‌چی‌لیک و س. ال ایشلری صنایع‌سی مؤوجوددور.
گزمه‌لی-گؤرمه‌لی یئرلری، تاریخی عابده‌لری
ماکو محلی اؤزونون طبیعی و تاریخی چکیجیلیینه گؤره آذربایجانین ان گؤرمه‌لی یئرلرین‌دن بیری ساییلیر. آشاغی‌دا چوخسای‌لی بئله یئرلردن بعضی اؤرنکلری دقتینیزه چات‌دیریریق:
باغچاجیق سارایی. بو تنته‌نه‌لی و تاریخی بینا قاجارلار دؤورون‌ده، موزففرددین شاه قاجارین سرکرده‌لرین‌دن بیری اولان ایقبالوسسلتنئیی ماکویی طرفین‌دن تیکیلیب. بو تاریخی بینا روسییا مئمارلیغینین گؤزل نومونه‌لرینی اؤزون‌ده عکس ائتدیریر. حاضردا آدی چکیله‌ن بینا ماکو سردارینین ائو موزئیی کیمی فعالیت گؤستریر.
کولاه فیرنگی سارایی. بو بینا قاجارلار دؤورونه عاییددیر و ایندییه کیمی اوزرین‌ده هئچ بیر دییشیک‌لیک و یا یئنی‌دنقورما ایشی آپاریلماییب.
ماکونون پولیس بیناسی. ۱۹۰۲-جی ایلده تیکیلیب.
قارا قالا. بو قالا ائرادان اؤنجه ۷-۸-جی یوزیل‌لیکلرده اوراترتولار دؤورون‌ده مدافعه و هوجوم مقصدیله اینشا ائدیلیب.
راویز قالاسی. ائرادان اؤنجه ۳-۴-جو یوزیل‌لیکلرده اینشا ائدیله‌ن قالا یاشاییش مسکه‌نی اولوب.
«فرهاد دامی» آدلانان اورارتو شهری. ماکو شهرین‌دن ۷ کیلومئتر شیمال‌دا سنگر کندینین یاخینلیغین‌دا یئرلشه‌ن اراضی‌ده آپاریلان سون آرخئولوژی قازینتیلار زامانی اورارتولارا عایید و قئیری-حربی، یاشاییش مسکه‌نی اولان شهر قالیقلاری آشکار ائدیلیب. بو شهرده اورارتولارین خالید تانری‌سینا عایید داش مبد مؤوجوددور. بورادان آزاجیق آرالی‌دا، «کوروغ‌لو قالاسی» آدلانان یئرده ایسه باشقا بیر داش مبدین قالیقلاری تاپیلیب. آپاریلان آراش‌دیرمالاردان شهرین ۲۰ هئکتار اراضی‌ده یئرلشدیی بل‌لی اولوب.
سنگر قایا مقبره‌سی. ماکو-بزیرگان یولونون ۷ کیلومئترلیین‌ده فرهاد کندینین یاخینلیغین‌دا یئرلشه‌ن مقبره ائرادان ۷۰۰ ایل اؤنجه اورارتولار دؤورونه عاییددیر.
بئش بولاق کؤرپوسو. صفویلر دؤورون‌ده ماکو-تبریز و ماکو ایله اطراف کندلری بیرلش‌دیرمک اوچون اینشا ائدیلیب.
روسا شهری داش یازیلاری. اورارتو شهری روسا ائرادان ۹۰۰ ایل اؤنجه ایکینجی روسا دؤورون‌ده اینشا ائدیلیب. ارگیشتینین اوغلو ایکینجی روسا شهرین اینشاسی بیتدیک‌دن سونرا داروازا اوستون‌ده داش کیتابه یئرلشدیریب. چوخ اؤن‌م‌لی تاریخی دیره مالیک اولان میخی الیفباسین‌دا یازیلمیش بو داش کیتابه آلمانییالی آرخئولوق مین تئسس طرفین‌دن اوخوناراق، ترجومه ائدیلیب. کیتابه‌نین اوزون‌لوغو ۷۲ سم، ائنی ۵۶ سم، قالین‌لیغی ایسه ۱۱ سانتیمئتردیر. کیتابه اوزرین‌ده ۱۶ پارالئل خت‌ده یازی یازیلیب. آسسوریلرین هوجومو نتیجه‌سین‌ده داغیلان شهردن گونوموزه چایپارا بؤلگه‌سین‌ده یئرلشه‌ن کیچیک باستام کندی قالیب. آدی چکیله‌ن کیتابه حاضردا ماکودا ساخلانیلیر.
ماکو هامامی. قاجارلار دؤورون‌ده تیکیله‌ن بو هامام اؤزونون خصوصی مئمارلیغی و مؤوجود ایمکانلارینا گؤره اهمیت‌لی عابده‌لردن بیری ساییلیر.
قالاجیق کؤرپوسو. ماکو شهرینین جنوبون‌دا، زنگیبار چایینین اوزرین‌ده قورولان کؤرپو صفویلر دؤورون‌ده تیکیلیب.
قارا کیل‌سه. آلبانلارا مخصوص اولدوغو ادعا ائدیله‌ن بو کیل‌سه قارابولاق («سیچئشمه») کندلرین‌دن اولان قاراکیل‌سه کندین‌ده یئرلشیر.
خان بی هامامی. چوروس کندی یاخینلیغین‌دا یئرلشه‌ن بو هامام قاجارلار دؤورون‌ده تیکیلیب.
سفره‌لی خان ائوی. ماکونون شیمالین‌دا، بیر نئچه قایا اوزرین‌ده اینشا ائدیلیب.
الیخان بایات ائوی. حاضردا میللی بانک مرکزی کیمی ایستیفاده ائدیله‌ن بینا احمد خان بایاتا مخصوص اولوب. بو بینادان پهلویلر حاکمیتینین ایلک ایللرین‌ده روسییا کونسول‌لوغو کیمی ده ایستیفاده ائدیلیب. قاجارلار دؤورون‌ده تیکیلیب.
شیر-خورشید بیناسی. قاجارلار دؤورونه عایید بینادیر. بیناداکی اویما و بزک ایشلری دقت جلب ائدیر.
شاهاباد بولاغی. ماکونون ۳۰ کیلومئتره جنوب-شرقین‌ده یئرلشه‌ن ایستیسو بولاغی مینئراللارلا زنگین موالیجوی بولاق‌دیر.
شوگوفتو بولاغی. آغبولاق داغی اتیین‌ده، شوگوفتو کندین‌ده یئرلشه‌ن بو بولاق موالیجوی سویو ایله مشهوردور.
شوتاباد ایستیسو بولاغی. تپه باشین‌دان چیخان بو بولاق ایستی و موالیجوی سویا مالیک‌دیر.
باشکه‌ن‌دی ایستی سویو. باشکه‌ن‌دی کندینین یاخینلیغین‌دا یئرلشه‌ن موالیجوی بولاق‌دیر.
بونلارلا یاناشی، گزمه‌لی-گؤرمه‌لی یئرلره عایید بیر سیرا تاریخی عابده‌لرین، طبیعی گؤزل‌لیکلرین آدلارینی چکمک ایستردیک:
۱-جی مینیل‌لییه عایید خلیلاباد کورقانی، زنگه‌نه چؤلون‌ده شدیداشت کندین‌ده یئرلشه‌ن داش مبد، ماکو قایاسی، ساری قایادا قالا بورجو و کیتابه، دامبات شهرینین تاریخی قالیقلاری، چئشیدلی آلبان کیل‌سه‌لرینین قالیقلاری، مهند کندین‌ده گزلی خارابالیقلاری، قیزیلجا قالا کندین‌ده قایا اوزرین‌ده اویمالار و رسملر، آغری داغی اتکلرین‌ده کهریزلر و ماغارالار، قیزیل داغ‌دا سگوش خارابالیقلاری، اوواجیق کندین‌ده یئرلشه‌ن پیر احمدی قبیریستان‌لیغی، قایاداغی اتیین‌ده یئرلشه‌ن ایبادتگاه، کیشمیش تپه آدلی کندده یئرلشه‌ن کیشمیش تپه کورقان، زنگیمار دره‌سی، بوزالان گؤللری، قارابولاق گؤلو، آراز بن‌دی، بارون بن‌دی. سورییا بولاغی، قاراسو چایی و اطرافی...
