ایسلامدان اؤنجه تورک قادینینین توپلومدا اؤزل یئری واردی. قادینین توپلومداکی اؤزل یئری هله ایسلامین گلیشیندن سونرا دا بیر نئچه یوزیل قورونوب ساخلانماقدایدی.
اورتاچاغ ایتالییا سیاحتچی‌سی اورتا آسییانی گزمیش مارکو پولو (۱۲۵۴-۱۳۲۴) تورک قیزلارینین اوستون مؤقعین‌دن، عؤمور-گون یولداشی سئچیمین‌ده اؤزگور اولمالاریندان، آتانین مداخیله‌سی اولمادان اؤزلرینین حیات یولداشی سئچدییندن یازمیشدی. قدیم تورکلر، اساساً ده قادینی قوتسال (مقدس) حساب ائد‌ن شامانیزمین حاکم مؤقع‌ده اولدوغو دؤنملرده توپلانتیلاردا دایروی شکیلده اوتوراردیلار و بئله‌لیکله، قادینلارین و کیشیلرین برابر حقوقو تعمین ائدیلمیش اولاردی. اؤزل تؤره‌نلرده ده بیر قادین بیر کیشی اولماقلا ال-اله توتاراق رقص ائدردیلر، قادینلار دا کیشیلرله برابر قیمیز ایچردیلر. اگر ائرکن اورتا یوز ایللیکلر عرب دونیاسیندا ایلک اؤولادین قیز اوشاغی اولماسی اوغورسوزلوق حساب ائدیلرک دیری-دیری دفن ائدیلیر، دوه قادیندان داها قیمتلی ساییلیر، قادینلار اشیا کیمی آلینیب- ساتیلیر، اینگیلتره‌ده ۱۱-جی یوز ایللییه قدر قادین «موردار» اولدوغو اوچون اینجیله ال وورا بیلمزدیسه، چین‌ده بوشانما حاقی ساده‌جه کیشییه مخصوص ایدیسه و ایلک دؤنملرده بوددا دینینه قادینلار قبول ائدیلمه‌ییب آشاغیلانیردیسا، اسکی تورکلرده قادینی خاقانلا بیرلیک‌ده دؤولتی یؤنلدیردی.
قدیم بابیلیستان
قدیم بابیلیستان‌دا قادینلار اؤزلرینین پنجره‌سی اولمایان اوتاقلارینی ترک ائد‌رک کوچه‌یه چیخا بیلمزدیلر. کیشیلرین صحبتینه قوشولماغا، فیکیر بیلدیرمه‌یه حقوقلاری رسما یوخ ایدی. حتی اونلار عائله‌نین کیشی عضولری ایله عینی سفره‌ده چؤرک یئیه بیلمزدیلر. چؤرک یئییله‌ن زامان اونلار عائله‌نین کیشی عضولرینین قوللوغوندا حاضر وضعیت‌ده دورمالی ایدیلر. بو زامان اونلارین اوتورماق حقوقو دا یوخ ایدی.
یهودیلرده
یهودیلرده ایسه قادینین دورومو داها آجیناجاقلی ایدی. ار آروادیندان اینجیسیدی، اونو بوشایا بیلردی. قادینین ایسه هئچ بیر حالدا بوشانما حقوقو یوخ ایدی. آرواد ارینه خیانت ائدردیسه، داش-قالاق ائدیله‌رک اؤلدورولوردو. کیشی ایستدیی قدر آرواد آلا بیلردی. پولوقامییا (چوخاروادلیلیق) ان گئنیش شکیلده محض یهودیلرده یاییلمیشدی. میلاددان اؤنجه ۹۵۵-۹۳۵-جی ایللرده حاکم‌لیک ائد‌ن یهودی کرالی سلیمانین ۷۰۰ آروادی وار ایدی.
قدیم رومادا
قدیم رومادا قادین قیری-یتکین، عقلسیز وارلیق ساییلیردی. قادین مولک صاحبی اولا و وصیعت ائده بیلمزدی. قادین دول قالیردیسا، بیر داها ائوله‌نمک حقوقو یوخ ایدی.
یونانستاندا
بشر سیویلیزاسییاسینین بئشیکلریندن بیری ساییلان آنتیک یونانستاندا قادین شرین تمثیل‌چیسی ساییلیردی. میلاددان اؤنجه ۵-جی یوزیل‌لیک‌ده یاشامیش مشهور فاجعه اوستاسی اوریپید پوئمالارینین بیرین‌ده زئوسه مراجعتله بئله یازیر:
«نه اوچون ای زئوس، سن، اینسانلارا درد وئردین قادینی یاراتماقلا؟
اگر اینسان نسلینی دونیایا گتیرمک ایسته‌میردین،
بیه‌م بو خاین طبقه‌سیز کئچینه بیلمزدینمی؟
قادینلار – شردیر، بونا چوخلو ثبوت وار،
آتا، دوغما قیزینی باشدان ائلمک اوچون،
اونون آداخلی‌سینا قیزی اوچون جهیز وئریر…» - دئییردی‌سه؛
اسکی تورکلرده ایسه قادینی خاقانین ایلهام و گوج قایناغی ایدی. ان اسکی تورک اینانجلاریندان بیرینه گؤره، خاقان و قادینی (خان و خاتون) گؤی اؤولادلاریدیر. بئله‌لیکله، قادین خاقانا برابر توتولور و قوتساللاشدیریلیردی. اسکی تورکلرده قادین کیشینین سلاحداشی، اعتبارلی دوستو و دایاغی ایدی. بونون ایزلرینی داستانلاریمیزدا آیدین شکیلده گؤرمک ممکون‌دور. «دده قورقود» داستانیندان بللی اولور کی، قادینی دلی دومرولون عوضینه جانینی وئرمه‌یه حاضردیر. تورک قادینی هم ده دؤیوشچو ایدی. ار‌نلر کیمی اونلار دا چوخ یاخشی آت مینیر، قیلینج اوینادیر، گولشه بیلیر و بعضا اونونلا ائوله‌نمک ادعاسیندا اولان ار‌نلره آت مینمک‌ده، قیلینج اویناتماقدا، گولشمکده و بیر سؤزله، یاریشدا اونو یئنبیله‌جک ایگیدله ائولنجیی شرطینی قویور. بونون دا ایزلرینی بامسی بئیرک بویوندا و گئرچک تاریخه دایانان نیهال آتسیزین «بوزقوردلار» رومانیندا گؤروروک. قادینا سایغی بوتون تورک بویلاریندا یوکسک سوییه‌ده اولوب. قازاخ تورکلرینه مخصوص بیر آتالار سؤزون‌ده «بیرینجی زنگینلیک ساغلاملیق، ایکینجی زنگینلیک قادیندیر» دئییلیرسه، قیرغیز تورکلرینه مخصوص «ماناس»دا قادین ائوین، عائله‌نین ناموسونون قورویوجوسودور. ایسلام اؤنجه‌سی هئچ بیر تورک توپلوموندا قادین‌سیز قرار وئریلمزدی. قادین کیشینین تاماملاییجی‌سی ساییلاردی. اؤزل تؤره‌نلرده و دیگر دؤولتلرین ائلچیلرینی قبول ائدرکن قادینلاری خاقانلارین سولوندا ایلشر و مذاکیره ائدیله‌ن مؤوضولاردا قادین دا ائلچی، دؤولت یؤندیجیلری و خاقانلا بیرگه دوشونجه‌لرینی اورتایا قویاردی. قادین بعضا خاقان آدینا باشقا دؤولتلرله دانیشیق آپاراردی. تاریخی قایناقلاردا چین ایله باریش آنلاشماسینی هون ایمپراتورلوغو آدیندان مئته خانین قادینینین ایمضالاماسی حاقیندا بیلگیلر وار. عینی زاماندا آوروپادان هون دؤولتینه گلن ائلچیلری آتیللانین قادینی آریغ خاتون قبول ائدردی.
حاشییه: اورتا مکتبلرین ۳-جو صینیفلری اوچون حاضیرلانمیش «حیات بیلگی‌سی» درسلیین‌ده یانلیش اولاراق اؤیردیلیر کی «...دونیادا قادینلارین حقوقلاری اوزون ایللر تاپدالانمیش‌دیر. قادینلارا ایکینجی درجه‌لی آداملار کیمی باخیبلار. هئچ کیم قیزی اولماسینی آرزولامیردی. ایسلام دینی یاییلان‌دا شرق‌ده قادینلارین وضعیتی خیلی یاخشیلاشدی». (۳-جو صینیف اوچون «حیات بیلگی‌سی» باکی-۲۰۱۰، سه.۶۳) یعنی دین قادینلارا حقوق وئردی. آنجاق آیدینلاشدیریلمیر کی، ایسلامدان اؤنجه هانسی قادینین حقوقو یوخ ایدی و دین هانسی قادینلارا حقوق تانیدی؟ دینین میدانا گلمه‌سی ایله عرب دونیاسیندا قادینلار حقوق قازانمیش اولدو. قیز اوشاقلاری دیری-دیری باسدیریلماقدان خلاص اولدو. ایکی قادین بیر کیشییه برابر توتول‌سا دا، قادینین دا شاهیدلیک ائتمه حاقی تانینمیش اولدو. هانسی کی، ایسلامدان اؤنجه عرب دونیاسیندا قادینین عمومیتله هئچ بیر حقوقو یوخ ایدی. عرب کیشی‌سی اوچون قادینلا جان‌سیز اشیانین دیرین‌ده فرق یوخ ایدی. او، یالنیز نسیل آرتیرماق و احتیاج اؤد‌مک اوچون یارادیلمیش خیدمت‌چی وارلیق ایدی. دین عرب قادینینا دیر وئردی و اونا بیر سیرا حقوقلار تانیمیش اولدو. لاکین بونو تورک قادینینا عایید ائتمک اولماز. چونکی ایسلامین تورک دونیاسینا گلیشی ایله تورک قادینین حقوقلاری خیلی محدودلاشدیریلمیش اولدو. دونه‌نه قدر آت بئلینده گزن، قیلینج اوینادان، کیشیلرله گولشن، ارینین تک قادینی اولان تورک خانیمی یاواش-یاواش آرخا پلانا کئچمه‌یه، ایکینجی درجه‌لی اینسانا چئوریلمه‌یه باشلادی. تورک سارایلاریندا حرم خانالار یارانماغا، باشچیلارین چوخ قادین آلماسی عادت حالینی آلماغا باشلادی، قادینلار قارا چادرایا گیزلدیلدی، بوشانما حاقی یالنیز کیشیلره عایید اولدو. عثمانلی سلطانلیغین‌دا بو عادتلرین اساسی سلطان فاتحین دؤنه‌مینده قویولدو. بیر زامانلار کولتکینله بیرگه گؤی تورک دؤولتینی ایداره ائد‌ن آناسی بیلگه خاتون، قادینی کوتلو سلطان یوز ایللر سونرا ایداره اولونان یازیق، حقوق‌سوز مخلوقا چئوریل‌دیلر...
اسکی تورکلرده
دونیانین بیر چوخ یئرین‌ده قادینین هئچ بیر حقوقو اولمادیغی چاغدا تورک قادینینین میراث حاقی واردی، هر بیر قادینین اؤزونه مخصوص مولکو و مولکدن ایستدیی کیمی یارارلانماق حاقی واردی.
قادینین دا کیشیلر کیمی بوشانما حاقی واردی، کیشی قادینینی بوشایا بیلدیی کیمی، قادین دا ارینی بوشایا بیلردی.
خاقانین گؤستریشی یالنیز «خاقان بویورور...» ایفاده‌سی ایله باشلاردیسا، کئچرلی ساییلمازدی. یازیلی امرلره خاقانلا برابر، خاتون دا ایمضا آتاردی و گؤستریشلر «خاقان و خاتون بویورور...» ایفاده‌سی ایله بللی ائدیلردی.
هردوت اؤزونون تاریخ کیتابین‌دا ایسکیت قادینلارینین دؤیوشکنلییندن، جسارتیندن یازیر و ایسکیت قیزلارینین دؤیوشده اوچ دوشمن اؤلدورمه‌دن ائولنمدیینی قید ائدیر.
قادینلار کیشیلردن چکینمه‌دن چایلاردا چیمر، اؤرتویه بورونمزدیلر. ندنی بو کی، تورکلرده زینا ائتمک یوخ ایدی. تورک بویلاریندا بو حالا تصادف اولوناردیسا، سوچلونون جزاسی ایکییه بؤلونمک ایدی.
قادین و کیشینین حقوقو برابر ایدی. قادینین بیر اری اولدوغو کیمی، کیشینین ده بیر قادینی اولوردو. قادین حؤکمدار، قالانین قوروق‌چوسو، دؤولتین ائلچی‌سی، عسگر، اوردو باش‌چی‌سی و حربی شورانین عضوو اولا بیلیردی.
کیشیلر ائوله‌نمک ایسترکن ان یاخشی قیلینج اوینادان، اوخ آتان، آت چاپان، ان یاخشی دؤیوشن و گولشن قادینا اوستونلوک وئرردیلر. عینی زاماندا قادینین دا بوتون بونلاری ان یاخشی باجاران ایگیدی گله‌جک اری اولاراق سئچمک حقوقو واردی. قیزلار دؤیوشده اونلاری یئنه بیلمه‌یه‌ن کیشی ایله اصلا عائله قورمازدی.
بیلگه خاقان کیتابه‌سی «سیزلر آنام خاتون، بؤیوک آنالاریم...» سؤزلری ایله باشلاییر.
اسکی تورک میفولوگییاسیندا آغ آنا، کوبای آنا، گون آنا، اومای آنا، مایگیل آنا، اود آنا، سو آنا، یئل آنا، اولو آنا کیمی اوبرازلار دا قوتسال قورویوجولار- ایلاهه لردیر. ارگنکون داستانین‌دا تورکلره یول گؤستره‌ن ده محض آنا قورد - آسئنادیر.
اسکی تورکلر خاقانی و خاتونو گؤیلرین اؤولادی سایاراق قوتساللاشدیریر. بو، اوغوز داستانین‌دا بئله آنلادیلیر:
«اوغوز خاقان بیر یئرده تانرییا یالوارارکه‌ن،
قاران‌لیق اولدو بیردن، بیر ایشیق دوش‌دو گؤی‌دن!
ائله بیر ایشیق ائندی، پارلاق آیدان، گونشدن.
اوغوز خاقان یئریدی یاخینینا ایشیغین،
اوتوردوغونو گؤردو قارشی‌سیندا بیر قیزین...»
بو گؤی قیزی ایله ائوله‌نه‌ن اوغوز اوندان اولان اؤولادلارینا گون، آی، اولدوز آدلارینی وئریر.
اسکی تورک قادینی یاخشی حیات یولداشی، ارینه آرخا، دایاق اولماقلا برابر، داها اؤنجه وورغولاندیغی کیمی، تاریخلرده سیلینمز ایز بوراخان دؤیوشچولر ایدی. ایسکیت تورکلری قیز اوشاقلارینی کیچیک یاشلارین‌دا دؤیوشچو کیمی بؤیودوردولر. ایسکیت قادینلاری دؤیوش یولو کئچمدن، ائولنمزدن اؤنجه اری اولاجاق کیشی ایله یاریشمادان ائولنمزدیلر. ایسکیت قیزی ایله ائوله‌نمک ایسته‌یه‌ن کیشی موطلق اونو یئنملی ایدی.
قدیم یونان میفولوگییاسیندا حاقیندا حئیران‌لیقلا دانیشیلان آمازون قادینلارینین اورتا آسییا کؤکن‌لی دؤیوشچو تورک قادینلاری اولدوغو آرتیق چوخلاریندا شوبهه دوغورمور. کالیفورنییا اونیوئرسیتئتینین پروفسورو آرخولوق کیمبال یونان میفولوگییاسینین جیزدیغی کنتورلارلا آمازون قادینلارین ایزینه دوشور. قافقازدا دا آمازونلارین ایزیله راست‌لانان، آلتای داغلارینین اتکلرینی، قازاخستانی و بوتون اورتا آسییانی مونقولوستانا قدر گزه‌ن آرخئولوق آچدیغی اونلارلا کورقان ایچری‌سین‌ده ساواش‌چی آمازون کورقانلارینین دا اولدوغونو کشف ائتمیش و بیر آز دا ایر‌لی گئده‌رک یونان میفولوگییاسیندا ساریشین اولدوغو تصویر ائدیله‌ن آمازون دؤیوشچو قادینین سوموک قالیقلاری ایله آلتای داغلارینین اتکلرین‌ده یاشایان ۹ یاشلی بیر قیزی تست ائتدیرمیشدی. سونوج دئمک اولار کی، ۳ مین ایل اول یاشامیش آمازون دؤیوش‌چوسونون سوموک اؤرنکلری ایله یوز فایز اوست-اوسته دوشموشدو. سون زامانلار دؤیوشچو آمازون قادینلارینین ایلک مسکه‌نینین قوبوستان اولدوغونو ادعا ائد‌ن و ایثباتلاماغا چالیشان آراش‌دیرماچیلار دا وار (باخ: N.Atاشی «اولیمپیادانین بئشیی-قوبوستان» «۵۲۵-جی قزئت» ۰۸.۰۸. ۲۰۰۹-جو ایل، http://www.azerbaycanli.org/az/news-307.html).
عموم تورک تاریخین‌ده اؤنملی یئر توتان کیرین حاکمیتینه سون وئرمیش تومریس خاتون، بیزانس قایناقلاریندان گلن بیلگیلره گؤره ۶-جی یوزایللیکده یوز مین‌لیک اوردویا باشچیلیق ائد‌ن سووار تورکو بوغاروق خاتون، گؤیتورک خاقانی تونیوکوکون قیزی خاقان خاتون (۸-جی یوز ایللیک)، کول تکینین آناسی بیلگه خاتون، قادینی کوتلو سلطان (۸-جی یوز ایللیک)، ۱۸-جی یوز ایللیک‌ده چینلیلره قارشی ساواشمیش، حاقیندا یاپونلارین فیلم چکدیی اویغور تورکو دیلشاد خاتون، روسلارلا ساواشان و اسیر دوشدویونده ناموسونو قوروماق اوچون اؤزونو خنجرله اؤلدوره‌ن توختامیش خانین نوه‌سی بؤیوک (بویوکه، بیکه) خاتون، ۱۲۳۶-۱۲۴۰-جی ایللرده دهلی تورک سلطان‌لیغینا باشچیلیق ائتمیش راضییه بییم سلطان، کیریم خانی کریم گرایین قادینی، روسلارلا ساواشدا شهید اولان امینه بانو، دونیانین ایلک قادین ساواش پیلوتو سبیحه گؤکچن و دیگر اونلارلا قهرمان تورک قادینی آیریجا آراشدیرمانین و گئنیش صحبتین مؤوضوسودور.
بو میللت مین ایللر اؤنجه آلتای داغلارینین ان اوجا زیروه‌سینه «قادینباشی» ایسمینی وئردی. ان اوجا بیلدیکلری مقاما وئریلن بو آد اسکی تورکلرین قادینا وئردیی دیری سیموولیزه ائدیردی.
