کولت. آذ گونی‌لی یازار ایبراهیم رشیدینین یازیسینی تقدیم ائدیر:

تورک کولتورونده گؤی سایغی‌سیندان قایناقلاناراق، اوجالیق دا همه‌شه درین حؤمت و سایغی ایله یاد ائدیلمیشدیر

گؤی لوغتی قدیم تورکجه‌ده یوخدور. اوجا داغلیقلاردا، درین دره‌لرده، سوسقون مئشه‌لرده و گئنیش بوزقیرلاردا یاشایان تورکلر، انگین سمایا "تنگری" دئییرمیشلر. اونلار تنگرینی(گؤیو) هرنه‌یین قایناغی سانیب اونا تاپینارمیشلار. اصلینده ده گؤی هرنه‌یین قایناغیدیر.
ایسلام دینینده هرندن ازل و ابد آللاهدیر. ایسلامی قبول ائدن تورکلر تنگری لوغتینی اونوتمادیلار بلکه اونو ایسلامین آللاهینا ایشلتدیلر. اونلار تاپیندیقلاری ذاتین آدینی دئییشمه‌سه‌لر ده، تانریلیق آنلاییشینی دئییشدیلر. مین ایللر بویو، تانری اولان گؤی یئرینی گؤی تانریسینا وئردی. محمود کاشغری موسلمان اولمامیش تورکلر حاققیندا بئله یازیر: کافیرلر گؤیو تانری فرض ائدیب اونا "تنگری" دئیه سجده ائدیرلر (کاشغری، ص۵۹۵).
بلکه ده گؤی تانری ایفاده‌سی اصلینده "کؤک تانری" یانی تمل و اساس تانری بلکه ده یوغون و عظمتلی تانری آنلامیندادیر. ائله‌سه بو سؤز بیرلشمه‌سی اضافی ترکیب یوخ وصفی ترکیبدیر. یانی کؤک و تانری ایکی ایسم یوخ بلکه بیر صفت و بیر ایسمدیر.کؤک تمل و بؤیوک آنلامیندا اولسا، تانری همن گؤیدور. گئنیش و عظمتلی و هرنه‌یین قایناغی و بولاغی اولان گؤی.
اونونجو عصرین اوولرینده، شامانیست اوغوزلاری یاخیندان گؤرن ابن فضلان اؤز سفرنامه‌سینده بئله یازمیشدیر: مصیبت گؤروموش اوغوز باشینی گؤیه قالدیریب"بیرتانری" دئیه گؤیدن یاردیم ایسته‌ییر(اینان، ص۳۷). میرچا الیاده‌نین یازدیقلارینا گؤره، پروتوتورکلر گؤی تانرییا آت قوربان ائدرمیشلر. بو تؤرنی ایجرا ائدن شامان آت روحونو تنگرییه(گؤیه) دوغرو اوچوراندا بو جومله‌لری اوخویارمیش: آغ تنگری آستیندا، آغ بولوت اوستونده، گؤی تنگری آستیندا، گؤی بولوت اوستونده، اوچ تنگرییه قوش، اوچ تنگرییه قوش(الیاده، ص ۳۰۱).
اسکی تورکلرین اینانج سیستئمینده گؤی؛ یاغیش و سویون و حایاتین قایناغیدیر. اینسان و طبیعتین حایاتینا گرکلی اولان سو، هاوا و اود گؤیدن قایناقلانیر. گونش، آی، اولدوز و ایشیغین یوردو همن گؤیدور.ائله‌جه گؤی یارادیجیدیر. گؤی تانریدیر.
اورتا آسیا و سیبیر تورکلرینین اینانجلارینا گؤره، تورکلر آراسیندا چوخ قوتسال قونومو اولان اود دا گؤیدن گلمیشدیر. آلتای تورکلرینه گؤره، ایلک دفعه اولگئن گؤیدن بیری قارا، باشقاسی آغ ایکی داش گتیررک اود یاندیرمیشدیر(اینان، ص۸۶).
تورک کولتورونده گؤی سایغی‌سیندان قایناقلاناراق، اوجالیق دا همه‌شه درین حؤمت و سایغی ایله یاد ائدیلمیشدیر. داغلار گؤیون یئر اوزونده سیمگه‌سی، گؤیلره آغماق پیلله‌سی و روح اوچوشونون ایلک دوراغی کیمی دیرلندیریلمیشدیر. میرعلی سیدوفون آراشدیرمالارینا دایاناراق، آلتای تورکلری تانریلارین، سایان و آباقان کیمی داغلاردا یاشاماسینا اینانیرمیشلار. تورک جغرافیاسینین بیر چوخ بؤلگه‌لرینده هله ده تانری داغی آدلانان قوتسال داغلار واردیر. اسکی چین قایناقلارندان بللی اولدوغو کیمی آلتایلیلار بودین- اینلی داغینا تاپینیرمیشلار. تورکلر حتی داغی گؤیدن، تنگرینین اؤز قوجاغیندان و باش تانری اولگئن یانیندان گلمه بیلیرمیشلر. اسکی تورک دیللی خالقلار بودین-اینلی، آلتای، ساقچاق، آغ‌قایا، قاراداغ، آلاش و بیر چوخ داغلارا تاپینمیشلار (سیدوف، ص۳۵۵،۳۵۷،۴۰۴).
بونلار هئچ ده تصادوفی دئییل. چونکو گؤی، یاغیش و سویون یارادانی اولسا دا، اونلاری گؤیدن آلیب یئره باغیشلایان داغدیر. چایلارین و بولاقلارین قایناغی داغدیر. بولودلاری باغرینا باسیب طوفانلی یئللرین قارشی‌سینی کسن، قام-شامانلاری قوینوندا قوناقلایان و اینسان اوغلونو بولودلاردان داها اوجالارا قالدیران یئگانه نسنه داغدیر. محض بونلارا گؤره، تورک میفولوژیسینده اوجالیقلار و داغلار قوتساللیق مقامینا یوکسلیر و تورک ائللری هله ده قوربانلیقلارینی تپه‌لر و داغلارین اوجالیغیندا کسیر. عبدالقادر اینان‌ین وئردیگی بیلگیلرینه گؤره،آلتایدا یاشان شور و بلتیر طایفالاری قوربانلارینی یوکسک داغ ذیروه‌لرینده کسیرلر(اینان، ص۶۵). چونکو تاپیناق ، معبد و قوربانلیق یئری نه قدر اوجالیقدا اولسا، او قدر گؤیه و تنگرییه یاخیندیر.
تیکان تپه‌ده بالقیز داغینین لاپ بئله اوجالیغیندا ( ۳۲۰۰ مئترلیگینده) بیر تیکینتی واردیر. میراث فرهنگی اداره‌سینین غرضلی مامورلاری اونو قالا آدلاندیریرلار. هئچ دئین یوخدورکی، بو قدر اوجالیقدا و یاشام مرکزیندن بو قدر اوزاق بیر مکاندا یئرلشن قالا عسکرلری ضرورت زامانی گلیب چاتینجا یاغیلار یاشام مرکزلرینی یئددی دفه تالاییب گئدرلر. او قدر اوجالیقدان نئچه-نئچه داغ-دره‌نی آشیب گلن عسکرلر ساواشا یورغون چاتمازمی؟ ائله بیر قالانی تسلیم اولماغا مجبور ائتمک ساده‌جه اورانی قورغا سالماقلا مومکوندور. تسلیم اولماسالاردا بئله داغ باشیندا آلینمامیش بیر قالانین نه ضرری اولا بیلرکی؟
آرخولوژیک آراشدیرمالارا گؤره بالقیز داغیندا اولان بینانین اوستو آچیق ایمیش. بو قدر اوجا، سویوق و قارلی یئرده اوستو آچیق بیر قالادا قالماق اولارمی؟ تورک اینانجلارینا گؤره ، اینسان و تانری آراسیندا بیر مانع اولماسین دئیه معبدین سقفی اولمامالیدیر.
آلمانلی آرخولوقلار زیندان داغینین اوجالیغیندا اولان تیکینتی‌لری میلاددان مین ایل اؤنجه و ماننا دؤولتینه عایید بیر معبد اولدوغونو سؤیله‌ییرلر. ائله جه بالقیز داغیندا اولان تیکینتی ده قالا یوخ بلکه تورکلرین قوربانلیق و عبادت مرکزلری اولمالیدیر.
شوونیستلرین اؤز قایناقلاری دا بو قناعتی تصدیقله‌ییر. بندهشن و دینکرد روایتلریتنه گؤره، کیخسرو چیچست جنوبوندا آلپ‌ارتونقانی اؤلدورندن سونرا، اسنوند داغینین باشیندا یئرلشن تورانلیلارین عبادت مرکزلرینی داغیتدی. فردوسی ده اؤز شاهنامه‌سینین سون موحاریبه بؤلومونده قئید ائدیر کی کیخسرو آلپ‌ارتونقانی اؤلدوروب، تورانلیلارین آذربایجاندا اولان عبادت مرکزلرینی داغیدیب یئرینه بیر آتشکده سالدیردی. ماننا شاهزاده‌لرینه عایید قورقانلارین( قبیرلرین) بالقیز داغیندان تاپیلماسی اورانین مقدس یئر اولدوغونو داها آچیق آیدین گؤستریر.

قایناقلار:
محمود کاشغری، دیوان الغات الترک، حسین محمدزاده صدیق، تبریز۱۳۸۳، اختر یایینلاری
عبدالقادر اینان، آیین باستانی ترکان، محبوبه هریسچیان، تبریز۱۳۹۵، دنیزچین یایینلاری
میرچا الیاده، شمنیسم، محمدکاظم مهاجری، قم ۱۳۸۷، ادیان یایینلاری
میرعلی سیدوف، آذربایجان خالقینین سؤی‌کؤکونو دوشونرکن، رحیم شاوانلی، تبریز۱۳۸۴، اختر یایینلاری