قدیم و اورتا عصر آذربایجانینین گؤرکه‌م‌لی عالیم، رس‌سام، ختتات، شاعر، موسیقی‌چی، سرکرده، دؤولت و دین خادیملری وار کی، بؤیوک اکثریتیمیز یا اونلارین حاقین‌دا آز معلوماتلیییق، یا دا اونلارین وارلیغیندان خبرسیزیک. دوزدور، بو معلوماتلار اوزون ایللر سووئت رژیمی طرفین‌دن خالق‌دان گیزلدیلدی، اورتایا چیخاریلالار ایسه باشقا خالقین نماینده‌سی کیمی تقدیم ائدیلیب. ائله بو گون ده اونلار حاقین‌دا گئنیش بیلگیلره صاحب دئیی‌لیک.

محض بو سبب‌دن ده Axar.az آکادمیک چینگیز قاجارین آراش‌دیرمالارین‌دان الده ائتدیی آذربایجانین گؤرکه‌ملی شخصیتلری حاقین‌دا اولان ماتئریاللاری تقدیم ائدیر. نؤوبتی ماتئریالیمیز اورتا عصرلرین دیلچی و ایلاهیات‌چی عالیمی محمود زنجانی حاقین‌دادیر.

گؤرکه‌ملی دیلشوناس و ایلاهیات عالیمی از-زنجانی محمود بین احمد ابن محمود ابو المناقیب شهاب الدین ۱۱۷۷(۸)-جی ایلده اورتا عصرلر آذربایجانینین علم مرکزلرین‌دن بیرین‌ده - زنجان شهرین‌ده آنادان اولوبدور. یاخشی تحصیل آلمیش و اوزون مدت بغداددا یاشاییب‌دیر. بورادا او زامان بوتون شرق‌ده تانینان «نیظامییه» و «مصتنصیرییه»مدره‌سه‌لرین‌ده درس دئییب‌دیر. بیر مدت حتی بغدادین قاضی‌سی ده اولوب‌دور. محمود زنجانی ۸۱ یاشین‌دا ۱۲۵۸-جی ایلده وفات ائدیب.

محمود زنجانی باغدادین و بوتون اؤلکه‌نین عالیملری آراسین‌دا بؤیوک نفوذ صاحبی ایدی. مشهور عرب تاریخ‌چی‌سی محمد زهبی اونون حاقین‌دا یازیردی: «محمود بیلیک دریاسی ایدی.» او، شافیی مذهبی اوزره گؤرکه‌ملی ایلاهیات‌چی کیمی «قران»آ شرح یازسا دا تاریخه عرب دیلینین قیسا ایضاح‌لی لغتینی ترتیب ائتمه‌سی ایله دوشوب‌دور. » ترویه الارواح فی تهذیب الصحا» («روحلارین تمیزله‌نمه‌سی و «صحا»این دوزلمه‌سی») آدلانان بو اثر ایسماییل الجؤوهری فارابینین مشهور لغتینه شرح کیمی یارانیب‌دی.
اورتا عصرلرده شرق‌ده مشهور عالیملرین گئنیش یاییلمیش اثرلرینه شرحلر یازماق عنعنه حالینی آلمیشدی. عادتاً، بو جور شرحلر موختلیف مقصدلر داشیییردی. بعضاً گؤرکه‌ملی عالیملرین درین علمی آراشدیرمالاری اساسین‌دا کوتلوی درسلیکلر یارادیلماسینا، بعضاً ایسه همین اثرلرین جدی تحلیلینه خیدمت ائدیردی. آنجاق هر ایکی حال‌دا شرح‌چیلر مشهور عالیملرین آدلارین‌دان هم ده اوخوجونون دقتینی اؤز اثرلرینه جلب ائتمک‌دن اؤترو ایستیفاده ائدیردیلر. و بیر قایدا اولاراق بو شرحلرده مؤلفلرین اؤزلرینین ده چوخسایلی فیکیر و ایدئیالاری اولوردو. مثال اوچون فارابینین ۴۰ مین‌دن آرتیق سؤز و ایفادنی احاطه ائد‌ن لغتینه موختلیف اؤلکه‌لرین ان مشهور عالیملری، خصوصیله ابو سهل الهروی، ابول-قاسیم البصری، ابن قاتتا، تاج الدین ال-لوچوی و باشقالان طرفین‌دن شرحلر یازیلیب.
محمود زنجانییه گلینجه، اونون اثری اؤز هجمینه گؤره فارابینین لوغتین‌دن کیچیک‌دیر و یالنیز داها ایشلک و زامانین سیناغین‌دان چیخمیش سؤزلری احاطه ائدیر. بورادا همچینین بعضی سؤزلره دوزلیشلر ده یئر توتوب. گؤرونور، بو لوغتین ترتیبین‌ده معلم‌لیک تجروبه‌سی اونون کمکینه گلیب‌دیر. بئله کی، بیر مدت سونرا محمود «ترویه ال ارواه»این تلاباتلا آیاقلاشمادیغینی آنلایاراق، لوغتی خئی‌لی قیسال‌دیر، تکمیللشدیریر و آدینی دا دییشیب «تنقیه ال-سیهاه» («سیهاهین یئنی‌دن نظردن کئچیریلمه‌سی») قویور. بو اثرین ۱۸-جی یوزیل‌لییه قدر موختلیف عصرلرده اوزو کؤچوروله‌ن الیازمالارینین دونیانین بیر چوخ کیتابخانالارین‌دا قئی‌ده آلینماسی ثبوت ائدیر کی، اوزون عصرلر بویو همین لوغت عرب دیلینی اؤیره‌نه‌نلر آراسین‌دا پوپولیار اولوب‌دور.