سعدی ماکياوئليزمی مصلحت‌لی يالان‌لار دونوندا ساووندوغو بير چاغدا، شمس بوتون اؤرتوک‌لری ييرتدی. هيچ کيمين هرنه‌يی دئمه‌يه جسارتی چاتماديغی بير چاغدا، دئمه‌مه‌لی‌لری دئمک ايسته‌ييردی: «هله کی بيزده سؤیله‌مک باجاريغی يوخدور، تکی دينله‌مک باجاريغی اولايدی."بوتونو دئمک" و "بوتونو ائشيتمک" گره‌کير. اوره‌ک‌لر قاپالی‌دير؛ ديل‌لر قاپالی؛ قولاق‌لار قاپالی.»

شمس ايکی‌اوزلو، زهدساتان و قاپالی توپلومدا بير عؤمرون نامازيني بير "آه" ايله دييشير.
سوروشدو: ناماز قيلديلار؟
دئديم: اوَت.
دئدی: آه.
دئديم: او آهی منه وئر، عؤمور بويو قيلديغيم نامازلاری سنه باغيشلاييم!

يئددينجی قمری يوز ايللييين عمومی آب‌هاواسی سعدی‌نين دئديک‌لری‌ديرسه، دئمک شمس بوتون زمانه ايله قارشی‌قارشييا دايانير. قووولور. اونون بو قووولموشلوغوندا عاغيللی بير دلی‌ليک، چيلغين بير أسريک‌ليک وار. ائله بير أسريک‌ليک کی، فيقهی مسئله‌لرله اوغراشان سامباللی فقيه جلال‌الدين رومی‌نين سوموک‌لرينه دوشور: سماع، اؤزوندن گئتمک، باش ساريغينی آچماق. بو، اينسان گؤزه‌لری‌نين [سلول‌لاری‌نين] هارمونيک رقصی دئييل‌مي؟

«شيخ دئدی:
ـ خليفه سماع ائتمه‌يی ياساقلاييب!
درويشين اوره‌يينده "دويون" اولدو، اوٍزگون دوشدو. تجروبه‌لی طبيب گتيرديلر. قان دامارينی توتدو. اؤيرندييی خسته‌ليک‌لری، [تانيديغی] سبب‌لری بوندا گؤرمه‌دی. درويش دونيادان کؤچدو. طبيب اونون قبرينی آچديريب، کؤکسونو ياردی. "دويون"ـو چيخاردی. عقيقه دؤنموشدو. ائحتيياج واختی اونو ساتدی. ألدن أله گزدی، خليفه‌نين ألينه چاتدی.
خليفه اونو قاش کيمي اؤزويونه سالدي. هله اؤزوکده ساخلاييردی کی، بير گون سماع رقصينه باخدی. اوزويو سيغاللادی، قاش أريييب تؤکولموشدو. عقيق ساتيجی‌لارينی بير بير چاغيرتديردی، نؤوبه گليب طبيبه چاتدی. طبيب، اولوب کئچن‌لری سؤيله‌دی.»

شمس اوتوروشموش گله‌نک‌لره قارشی ایدی؛ دینین روحونو اونوتموش تئولوژیک لفظ‌بازلیق‌لارا قارشی ایدی؛ فقه قورخوسونون عرفان سئوگیسینه جالانماسینا قارشی ایدی. دئمه‌يی قولای اولسا دا بئله بير قارشی‌دورمانين دهشت‌لی سونوجونو، اؤنجه سؤهروردی سيناميشدی. نسيمی ده سونرالار داها قاباريقجاسينا سيناياجاقدی: تپه‌دن ديرناغا قده‌ر سويولماق. شمسين آلين‌يازيسی بونلاردان داها اوره‌ک‌آچان دئييلدی. غئيبه چکيلمه‌ميشدن اؤنجه دئديلر:
ـ باشينی قالدير، تانری‌نين أثرلرينه باخ!
ـ او أثرلر آنجاق ايزدير، چيچک‌لر، لاله‌لر ايسه منيم ايچيمده‌دير ـ دئدی.

شمس، مؤولانانين ياخين‌لاری‌نين قيسقانجليغی اوٍزوندن ايتکين دوشمک‌له مؤولانانی بير داها يانديريب ياخدی: «ائی کؤنولسوزلرين [قارانليق يول‌لارينی ايشيقلانديران] مشعل، ائی وورغون‌لارين پئيغمبری، ائي تبريزين شمسی أليمی أليندن اوزمه نه اولار!»

قبيرسيز، بليرسيز ايتکين شمس، گؤره‌ن هانسی پوسقودا [کمينگاه‌دا] مؤولانا يانليسی آخماق مؤمن‌لرين غضبينه گلدی؟ کوتله‌نين يانليش اينامينا ديره‌نمه‌يين قارشيليغی ان ياخشی حالدا ايزسيز اؤلومدور. آخماقليغين گوجو توکنمزدير.

* قایناق: "گون‌دوغار اؤلکه‌سی" باشلیقلی مقاله‌دن سطیرلر.