بو بیر حقیقت‌دیر کی، اکثریتیمیز باکی‌دا یئرلی تاریخی عابده قیسمینده قیز قالاسی، قالا دیوارلاری داخیل اولماقلا، ایچریشهردن باشقا بیر یئر تانیمیریق. ایندی بیر قیسمی سوراخانی‌دا هیندلی تاجیرلر (!) طرفیندن اینشا ائدیلن "آتشگاه"ی دا مثال چکه بیلر. اما بو، تمامیله باشقا مؤوضوعدور.

یوردوموزون بوتون بؤلگه‌لری کیمی، آب­ش­ئرونون دا هر قاریشی بیر تاریخ‌دیر. واختیله هم ده اؤزونمخصوص قالالاری ایله تانینان آبشرون، دئیه‌سه‌ن، بو گون یالنیز نفت و گازی ایله مشهوردور. بس هانی او قالالار؟

تاریخی منبع‌لرده باکی کندلرینده عمومی‌لیکده تقریباً ۳۰، بعضی منبع‌لرده ایسه ۴۰ قالانین، حتی هر کندده ایکی قالانین – مردکان‌داکی کیمی، بیری مدافعه، دیگری موشاهی‌ده – اولدوغو قید ائدیلیر. تأسف کی، معاصر دؤوروموزه اونلاردان جمعی بیر نئچه‌سی گلیب چاتیب: رامانا قالاسی، مردکانین دؤردکونج و دایروی قالالاری، نارداران قالاسی، بیلگه قالاسی، ۷۰ فایزی داغیلمیش شاغان قالاسی، قالا قصبه‌سین‌ده حیدر علیئو فوندو طرفیندن برپا اولونموش قالا. ان آزی ۲۷-سی ایسه... بیر حیصه‌سی محاربه‌لرین، دیگرلری ۱۹-جو عصرده باش وئرمیش گوجلو زلزله‌نین (ماشتاغا قالاسی کیمی)، باشقا بیر حیصه‌سی ده سوویت دؤورونون (بوزوونا قالاسی کیمی) قوربانی اولدو.

یئرده قالان و بعضی‌سی یئرله بیر اولماق تهلوکه‌سی ایله اوز-اوزه قالمیش قالالارین زیارتینه رامانا ایستحکامین‌دان باشلایاق.

تاریخی رامانا کندینین، دئمک ­اولار، ان هوندور یئرین‌ده، قایالار اوزرینده اینشا اولونموش بو قالانین تاریخین‌دن اوزون-اوزادی دانیشماق نی­تیم یوخ‌دور.

تاریخی آراییش: ۱۲-جی-۱۴-جو عصرلره عایید ائدیله‌ن، آغ داش‌دان تیکیلمیش بو مدافعه قالاسینین هوندورلویو ۱۵ مئتردیر. شیروانشاهلار دؤنه‌مینده قصر کیمی ده ایستیفاده اولونوب.

نظارت‌چی خانیمین عونوانینی تاپ­ایب گلیشیمین مقصدینی دئدیم. ترددود ­ائتمه‌دن قالانین گیریشین‌ده‌کی قاپینین آچارینی منه وئردی.­ بارماق‌لیق‌لی قاپینی آچیب ایچری کئچدیم و آرخامجا باغلاد­ایم. بونو همین نظارت‌چی تاپشیرمیش‌دی. دئ­دیینه گؤره، قاپی آچیق قالان‌دا اوشاقلار ایچری گیریر، دیوارلاری یازیر، ایتلر ده ایچرینی مورد­آرلاییر. شوبهه ائتمدیم، چونکی مردکانداک­ی دایروی قالانین قاپی‌سی آچیق، نظارتسیز قالدیغی اوچون ائله بو گونده‌دیر (قیسمت اولسا، بو بارد­ا نؤوبتی یازیلارین ­بیرین‌ده). و... آچاری الیم‌ده، ایلک باخیش­دان ساده، لاکین عظمت‌لی اولان قالا ­ایله اوزبوز، تکبتک دایاندیم. اؤزومو سانکی ­ایستحکامین بؤیویو، بیر قدر سونرا قالا حصارلاری بویونجا گزرکن و قصبه‌یه یوخار­ایدان آشاغی باخاندا، آز قا­لا، "رامانانین آغاسی" کیمی حس ائتدیم. قالانین عظمتی منه سیرایت ائتمیش‌دی...

بئله ووقارلی دایانماغا حاقی دا وار رامانا قالاسینین! آخی ­عصرلرله نئچه-نئچه سا­کینی دوشمندن قورویوب، نئچه-نئچه قادین، اوشاق، یاش‌لی قالا دیوارلاری آرا­سیندا اؤزلرینه اعتبارلی سیغیناجا­ق تاپیب.

۱۹۵۰-جی ایلده بولبولون رول آلدیغی "کور­اوغلو" فیلمینین چکیلیشی ­زامانی قالادا معین برپا ایشلری گؤرولوب، لاکین تام برپا ایشلری­نه بو گون ده احتیاج وار. مثلاً، حاضردا قالانین یوخاریسینا چیخماق موشکوله چئوریلیب. اوست مرتبه‌ده‌کی دؤشه‌مه‌نین­ اوچولماسی دیگر داش پیللکه‌نه کئچمه‌یه ایمکان وئرمیر کی، بو دا زیارتچینی قالانین باشین‌دان گؤزل منظره‌نی سئیر ائتمکدن محروم ائدیر.

قالانی گزدیکجه گؤز اؤنون‌ده بیر چوخ حادثه‌لر "جانلانیر": یوزیللر بویونجا قالانین شاهی‌دی اولدوغو محاربه، یادئللی باسقینلاری، قان-قادا، غلبه، مغلوبیت، قورخو، سئوینج... قیز قالاسین‌دا اولدوغو کیمی، بورما داش، دار پیلله‌لرله قالخدیقجا آنلاییرسان کی، بو پیللکه‌ن اصولو ایستحکاما هوجوم ائد‌ن دوشمنی تک-تک قالخماغا مجبور ائدیردی و بو حال‌دا دوشمنی ضررسیزلشدیرمک ده آسان ایدی. دیوارلارین قالینلیغی دا دؤیوش میدانلاریندا آرتیلرییا سلاحلاری پئیدا اولانا قدر ایستحکامین نئجه اعتبارلی مدافعه قالاسی اولدوغونو گؤستریر. داش حصارلار اوستونده گزدیکجه ایسه قالانین هم ده موکممل موشاهی‌ده منطقه‌سی اولدوغونو آنلاییرسان.

عمومیتله، اساساً، ۱۲-جی عصردن اعتباراً تیکینتی‌سینه باشلانیلان بو قالالار بیر-بیری ایله تماسدا ایدی. هم ده قالالارین یاریمادانین جنوبلا موقایی‌سه‌ده داها چوخ شیمال-شرق ساحللرینده، یعنی باکینین شیمال و شیمال-شرق کندلرینده تیکیلمه‌سی تهلوکه‌نین ده اساساً بو ایستیقامت‌دن (!) گلدیینی گؤستریردی. ساحل‌ده یادئللی گمیلرینی گؤره‌ن ایلک قالا گئجه‌لر تونقال ایشیغی، گوندوزلر توستو واسطه‌سیله تهلوکه باره‌ده معلوماتی دیگر قالایا، همین قالا دا بیر باشقا قالایا اؤتوروردو و بئله‌لیکله، مرکز – باکی قالاسی (ایچریشهر) داخیل اولماقلا، بوتون آبشرون آیاغا قالخیردی. بعضی تاریخچیلر واختیله بوتون قالالاردان دیگر قالایا، عمومی‌لیکده، باکی قالاسینا، او جمله‌دن قیز قالاسینا یئرآلتی یوللارین اولدوغونو ادعا ائدیرلر. بو یئرآلتی یوللار اولماسا بئله، آبشرون قالالارینین بوتؤولوکده نئجه مکمل مدافعه سیستمی اولدوغو آیدیندیر و چوخ گنیش تدقیقات ایشلرینین آپاریلماسینی طلب ائدیر.

بو تاریخی عابده‌لر اجنبی توریستلرده ده بؤیوک ماراق اویاداجاق. شهریمیزین قوناقلاری اوچون قالالارا و دیگر تاریخی عابده‌لره سفرلر تشکیل ائتمکله، همچینین چیمرلیک توریزمینی اینکیشاف ائتدیرمکله اطراف قصبه‌لرین اینفراستروکتورونو، قوناقپرور ساکینلرینین سوسیال ریفاهینی دا خئیلی یاخشیلاشدیرماق اولار. بوندان باشقا، مثلاً، ائله رامانا قالاسینین اطرافین‌دا کیچیک عایلوی استراحت دوشرگه‌سی، ائل‌جه ده "پیکنیک" اوچون شرایط یاراتماق، اکسکورسییالار تشکیل ائتمک اولار.