نوروز قدیم توران بایرامیدیر
نوروز بایرامی باره‌ده یازیلمیش ایلکین معلوماتلارا ابو ریحان بیرونی (۹۷۳-۱۰۴۸)، عمر خیام (۱۰۴۵-۱۱۳۱)، فردوسی (۹۳۵-۱۰۲۰)، نظام‌الملک کیمی مؤلفلرین اثرلرینده راست گلینیر. آنجاق بو مؤلفلر ده اؤز معلوماتلارینی خالق آراسیندا یاییلمیش افسانه و روایتلر اساسیندا یازدیقلارینا گؤره نوروز باره‌ده اونلارین سؤیلدیکلری ده میفولوژی سجیه داشییر.
مثلاً، ابو ریحان بیرونی یازیر: «بیر فارس عالمی دئییر کی، بو گونون «نوروز» آدلاندیریلماسینین سببی بودور کی، جمشید شاه اولاندان سونرا موغلارین دینینی یئنی‌دن برپا ائتدی و بو حادثه‌نین باش وئردیی گونو انسانلار «نوروز» («یئنی گون») آدلاندیرمیشلار... بعضیلری ایسه دئییرلر کی، جمشید مختلف یئرلره سیاحت ائتمیی خوشلاییردی. او، آذربایجانا گئتمک ایسته‌یه‌نده قیزیل تاختا اوتوردو و انسانلار اونو اؤز چیینلرینده آپاردیلار. گونش شعالاری جمشیدین اوزرینه دوشه‌نده انسانلار اونو گؤروب، حیران اولدولار و همین گونو بایرام اعلان ائتدیلر».
جمشیدله باغلی بو افسانه نوروز باره‌ده یازان سونراکی مؤلفلرین اثرلرینده ده تکرار اولونور. بیرونی همچنین یازیر کی، نوروز بایرامینا اوللر «هرمز» («اهورا مزدا» آدینین قیسا فورماسیدیر) بایرامی دئییلیرمیش.
«اوستا»دا «نوروز» آدینا راست گلینمیر. استرابون ایسه اؤزونون مشهور «جغرافیا» اثرینده بو بایرامی توران اراضی‌سینده کئچیریله‌ن آتش‌پرستلیک بایرامی کیمی سجیه‌لندیریر: «ان قدیم زمانلاردان بو گونه قدر مسوپوتامیادا (آمو-دریا و سیر-دریا چایلاری آراسیندا) یئرلی ساکنلر بو گونده آتشکده‌لره توپلانیرلار. بو، ان معتبر بایرامدیر و بایرام واختی ساتیجیلار اؤز ماغازالارینی باغلاییر، صنعت‌کارلار اؤز ایشلرینی دایاندیریر، هامی شنلنیر، آتشین توخوندوغو یئمک و ایچکیلرله بیر-بیرینی قوناق ائدیرلر».
استرابون اؤز اثرینده ایرانلا باغلی دا معلوماتلار وئریر. آنجاق او، بو بایرامین ایراندا دا قید ائدیلمه‌سی باره‌ده هئچ نه یازمیر. بو ایسه، آشاغیدا گؤرجییمیز کیمی، اونونلا باغلیدیر کی، او زمانا قدر و اوندان اوچ عصر سونرا دا بو بایرام ایراندا کئچیریلمیردی. بس بایرام ایراندا نه زمان و نئجه یاییلمیشدیر؟
گونش کولتو ایله باغلی اولان و یئرده‌کی آتشی گونشین تجسمو حساب ائد‌ن بو بایرام هله زردوشتون دؤوروندن اول ده توراندا موجود اولموشدور. توران آنلاییشی ایسه او زمان تکجه اورتا آسیانی دئییل، جنوبی سیبری ده احتوا ائدیردی. بورادا آلتای، اورال و هند-آوروپا دیللرینده دانیشان چوخلو خالق و طایفه یاشاییردی. آنجاق میلاددان اول ۷-جی-۴-جو عصرلرده بورادا آپاریجی رول ساکلارا مخصوص ایدی. ساک طایفه بیرلیکلری ایچری‌سینده ایسه هگمونلوق تورلارا منصوب اولموشدور. اونلار تورو («اوستا»دا بو سؤزون قدیم فورماسی «تورا» شکلنده یازیلیبدیر)، یعنی وحشی چؤل بوغاسینی اؤزلرینین توتمیک اجدادی حساب ائدیردیلر. آنجاق بو اجداد کولتو سونرالار باش تانری استاتوسونا قدر یوکسلمیشدیر. «توران» (تورلار) آدینین اؤزو ده بو اجداد کولتوندان تؤرمیشدیر. تورانلا باغلی چوخلو آدلار جنوبی سبیرده ایندی ده ساخلانیلماقدادیر. مثلاً، تووا رسپوبلیکاسینین شمال-غرب حصه‌سینده توران چؤلو، توران چایی و توران شهری واردیر. فردوسینین معلوماتینا اساساً تورانین پایتاختی کنخا (کن قالاسی) آدلانیردی. کراسنویارسک ولایتینین جنوبوندا کن چؤلو، کن چایی و کانسک شهری یئرلشیر. «اوستا»دا زردوشتون وطنینین جغرافیاسی حاقیندا دانیشیلان حصه‌لرده آدی چکیله‌ن چای، داغ و گؤل آدلارینین چوخونا دا بورادا راست گلمک ممکوندور. آرخئولوژی معلوماتلار دا گؤستریر کی، بو اراضیلر میلاددان اول ۷-جی-۴-جو عصرلرده ساک مدنیتینین ان گوجلو مرکزلریندن بیری اولوبدور.
مارتینوو «آرخئولوگیا» آدلی کتابیندا یازیر: «سکیف دورونده آوراسیا چؤللرینده یئرلی کولتلارلا یاناشی قدیم اساسلارا سؤیکه‌نه‌ن عمومی سکیف-سبیر کولتلاری دا فورمالاشمیشدیر: اجداد، حیوان، گونش، بیتکی کولتلاری، بیر قدر سونرا، میلاددان اول ۶-جی عصردن ایسه اود (آتش) کولتو. اونلار دنیا، کائنات، خیر و شر ایدئیالارینین مبارزه‌سی، گونشین الاهی‌لشدیریلمه‌سی کیمی تصورلری عکس ائتدیریردیلر».
زردوشتون اؤزو ده اتنیک منشأ باخیمیندان ساک ایدی. او، اؤز هم‌یئرلیلرینین دینی اینانجلاریندا اصلاحاتلار آپارماق ایستییردی. هم‌یئرلیلری ایسه زردوشتو اجدادلارین اعتقادینا مخالف چیخمیش بیر آدام کیمی جنوبی سبیردن قوورلار. اون ایل عرضینده سرگردان حالدا گزدیکدن سونرا او، ایندیکی افغانیستان اراضی‌سینه گلیر. او زمان فارس هخامنیشی دولتینین بوراداکی جانشینی ویشتاپسا (بیرینجی دارانین آتاسی) اونون تعلیمینی قبول ائدیر. دارا آتاسینین قبول ائتدیی دینی بوتون ایراندا یایماق ایستییر، آنجاق یئنی دین یالنیز سارای چرچیوه‌سینده قبول ائدیلیر. خالق ایسه اؤزونون بت‌پرست میترا (مهر) دینینه صادق قالیر. ۱-جی دارانین اؤلوموندن سونرا ایسه زردوشتی‌لیک سارای محیطیندن ده سیلینیر. او زمان آذربایجان موغلاری فارس اشغالینا قارشی ایکی دفعه عصیان قالدیردیغینا گؤره ۱-جی دارا اونلارین دینینی قاداغان ائتمیشدی. زردوشتون تعلیمینی آذربایجاندا تبلیغ ائتمک اوچون دارا زردوشتون یاخین کمکچیلریندن اولان جماسپانی (داها سونراکی منبع‌لرده جمشید آدلانیر) آذربایجانا گؤندریر و بوراداکی موغلار زردوشتی‌لیی قبول ائتمه‌یه راضیلاشیرلار. فارسلار اؤزلری ایسه بو تعلیمی تقریباً مین ایل سونرا – ساسانیلر دؤورونده (۳-۷-جی عصرلر) قبول ائتمه‌یه مجبور اولورلار. چونکی ساسانیلرین دشمنی اولان قونشو بیزانسدا خریستیان دینی آرتیق رسمی دولت دینی کیمی قبول ائدیلمیشدی و بو دین ایراندا دا یاییلیردی. ایران خریستیانلاری ایسه دایما اؤزلرینین بیزانسداکی دین قارداشلارینا کمک ائدیر و اونلارین خیرینه جاسوسلوقلا مشغول اولوردولار. اونا گؤره ده ساسانیلر ده «کتابی» اولان باشقا بیر دینی قبول ائتمک قرارینا گلدیلر. آنجاق بو زمان فارسلار اؤزلرینین قدیم میترا دینینین آئینلرینی ده «اوستا»یا داخل ائتدیلر.
زردوشتیلیین یارانیش تعلیمینه اساساً خیر تانریسی اهورا مزدا دنیانی یئددی عنصردن عبارت یاراتمیشدیر: سما، سو، تورپاق، بیتکی، بوغا، انسان و آتش. شر تانریسی اهریمن ایسه اهورا مزدانین یاراتدیغی ایشیقلی دنیانی محو ائتمک ایستییر. بو عنصرلری قوروماق اوچون اهورا مزدا آلتی قورویوجو ملک ده یارادیر، آتشین قورویوجوسو ایسه اؤزو اولور.
زردوشتون تعلیمینده ایل ایکی فصلدن – یای و قیش فصللریندن عبارت ایدی. یای ۲۱ مارت تاریخیندن پاییز گئجه-گوندوز برابرلیینه (۲۲ سنتیابر) قدر داوام ائدیردی. ۲۲ سنتیابردان نوبتی نوروزا قدر ایسه قیش حساب ائدیلیردی. زردوشتون تعلیمینه اساساً، یای خیر قوه‌لرین، قیش ایسه شر قوه‌لرین اوستونلویو ایله کئچیردی. ۲۱ دکابردان (قیش گوندؤنوموندن، یعنی ان اوزون گئجه اولان یلدا گئجه‌سیندن) شر قوه‌لر داها دا آزغینلاشماغا باشلاییرلار. سویوقدان، خسته‌لیکلردن و آجلیقدان اذیت چکه‌ن انسانلار فورالین اورتالاریندان باشلایاراق هر چرشنبه گونو بیر قورویوجو مله‌یه و اؤز اجدادلارینین روحلارینا مراجعت ائد‌رک، اونلاری کمکه چاغیریرلار. نهایت، آخیر چرشنبه آخشامی ملکلر و روحلار «گلیب چیخیرلار». اونلاری یاخشی قارشیلاماق اوچون بیر نئچه گون اولدن ائولر، حیاطلر تمیزلنیر و بایرام سوغاتلاری حاضرلانیر. آخشام قارانلیق دوشنده ائولرین داملاریندا و هوندور یئرلرده تونقال قالاییب، تونقاللارین اوستوندن توللانیرلار کی، روحلار اؤز ائولرینی و قوهوملارینی تانییب، ائولرینه تئز چاتسینلار. روحلار «گلیب چیخاندان» سونرا ایسه قوناقلیق باشلانیر. روحلار دا قاپی و باجالاردان توربا آتیرلار کی، اونلارین یئمک پایلارینی دا وئرسینلر. سحری گوندن ایسه خیر و شر قوه‌لر آراسیندا مبارزه باشلانیر و بو مبارزه‌نی عکس ائتدیرن مختلف تاماشالار تشکیل ائدیلیردی («کوسا و کئچل» و سایر). نهایت، ۲۱ مارت تاریخینده خیر قوه‌لر غالب گلیرلر و همین گون بایرام ائدیلیر.
بوتون بو سیستمی قدیم تورانلیلارین وارثلریندن اولان چواشلارین تورا بایرامیندا دا گؤرمک ممکوندور. چواشلار خریستیان دینینی خیلی گئج، یعنی ۱۸-جی عصرین اورتالاریندا قبول ائتدیکلرینه گؤره قدیم بت‌پرست اینانج و عادتلری اونلاردا گوجلو شکلده ساخلانیلیبدیر. حتی ایندی ده خریستیانلیغی قبول ائتمه‌یه‌رک، اؤز قدیم اجدادلارینین عادت-عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرن چوخلو چواش کندلری واردیر.
آ. آ .ولکووا تورا بایرامی حاقیندا بئله یازیر: «چواشلارین بایراملاری سیراسیندا گونشه، تورا تانریسینا و اجدادلارا قربان‌کسمه بایرامی خصوصی یئر توتور. بو بایرام مارت آیندا کئچیریلیر و بیر نئچه گون داوام ائدیر. چواشلار اودا، سویا، گونشه، تورپاغا احترام گؤستریر و باش تانری سیلت تورا باشدا اولماقلا خیر تانریلارینا و روحلارینا اینانیردیلار».
واختیله توران اراضی‌سینده یاشامیش بیر سیرا دیگر خالقلارین (شورسلار، باشقوردلار، ائوئنکلر و باشقا) قدیم تقویمینده ده مارت آیینین اورتالاریندان آپرل آینین اورتالارینا قدر اولان مدته «توران آیی» دئییلیر. قدیم چواش اینانجلارینا اساساً، دنیانی تورا تانریسی یارادیبدیر و خیر قوه‌لره ده او باشچی‌لیق ائدیر. چواشلارین دا اساس بایراملارینین هامیسی آسترونومیک حادثه‌لرله (یازدا و پاییزدا گئجه-گوندوز برابرلیکلری، ان اوزون گئجه، ان اوزون گوندوز و سایر) باغلیدیر. اونلارین قدیم تقویمینده ده ایل ایکی فصله – یای و قیش فصللرینه بؤلونور. بیزده آخیر چرشنبه‌دن اول ائولر، حیاطلار و اؤلموش قوهوملارین قبیرلری ساهمانا سالیندیغی، «قارا بایرام» کئچیریلدیی کیمی، چواشلار دا مارت آینین ۱۴-دن ۲۰-نه قدر اولان گونلرده اؤلموش قوهوملارینین قبرلرینی زیارت ائدیر، قبر اوستونده شام یاندیریر، اجدادلارین روحونا قربانلار کسیر، مارتین ۲۱-نی ایسه یئنی ایلین باشلانغیجی حساب ائدیرلر. ۲۱ مارت گونونو چواشلار «من-کون» («بؤیوک گون») آدلاندیریرلار و بو گوندن باشلانان بایرام ۱۰ گون داوام ائدیر. انسانلار یاخین آداملارینین ائولرینه قوناق گئدیر، بیر-بیرلرینه هدیه‌لر باغیشلاییر و تورا تانریسینین شرفینه مختلف مراسملر کئچیریرلر. سوندا شر قوه‌لرین قوولماسی ایله بایرام باشا چاتیر.
بوتون بو دئییله‌نلر گؤستریر کی، نوروز بایرامینین ماهیتی و اساس مراسملری زردوشتون تعلیمیندن اول ده قدیم توراندا موجود اولموشدور. آنجاق او زمان بو مراسملر «تورا بایرامی» آدی آلتیندا کئچیریلیرمیشدیر. زردوشت ایسه بو بایراما «اهورا مزدا» آدی وئرمیش، داها سونرالار خالق دیلینده بو ایکی سؤز بیرلشه‌رک، «هرمز» فورماسی آلمیشدیر. اسلامین قبولوندان سونرا ایسه دیگر دینه منصوب اولان «هرمز» («اهورا مزدا») آدی دییشدیریله‌رک، «نوروز» («یئنی گون») آدی ایله عوض ائدیلمیشدیر.
