حال شکیلچیلرینین مختلف معنالی سؤز یاراتماسی

اسملرده حال آنلاییشی اولدوقجا گئنیش احاطه دایره سینه مالیک بیر مفهومدور. بو آنلام اسمی، صفتی، سایی، عوضلییی، فعلی اسملری، فعلی صفتلری و مصدرلری احاطه ائدن بیر مفهومدور. طبیعیدیر کی، صفت، سای و باشقا نطق حصه لری یالنیز اسملشدیکدن سونرا حال شکیلچیلرینی قبول ائده بیلر.

هرکلمه جمله داخلینده معین بیر وظیفه داشیمالیدیر. اسملر ایسه هر شئیدن اول جمله نین مبتداسی اولار. جمله نین مبتداسی اولماق او دئمکدیر کی، اسم فعل ایله گؤزه گؤرونمز نحوی علاقه یه گیرر، یوخسا اونلاربیر جمله یه سیغیشا بیلمز. بئله نحوی علاقه یه گیرن هر مبتدا و خبر جمله نین اساس ایکی ستونو حساب اولور. معین جمله نین مختلف جهتلریندن عضوو اولماق ایسته ین هر بیر کلمه، جمله نین اساس ستونلاری اولان مبتدا و خبرله معین علاقه یه گیرمه دن، اونلارلا مربوط اولمادان او جمله نین عضوو اولا بیلمز. همین بو مختلف علاقه لرین طلبینه گؤره ده جمله لرده مختلف اسملرین هره سی معین حالدا اولوب و معین حال شکیلچیسی قبول ائتملی اولور. گؤزه گؤرونمه ین بوتون بو علاقه لره نحوی علاقه لر دئییلیر.

مثال اوچون "گؤرورم" فعلینی نظره آلاق. بو فعلین مضمونو ائله دیر کی، "نه یی" سوالینی طلب ائدیر. بو سوالا جواب وئرن مثلا "داغ" سؤزو "داغی" شکلینده" یعنی تأثیرلیک حالدا اولمالیدیر. "من داغی گؤرورم" جمله سینده "گؤرورم" فعلینین نتیجه سی "داغ" سؤزونه عاید اولدوغو اوچون او اسم "ی" قبول ائتملی اولموشدور. یاخود بیر اسمه صاحبلیک، ییه لیک حالتی علاوه ائتمک اوچون او اسمه "ین" شکیلچیسی، یعنی ییه لیک حال شکیلچیسی آرتیرماق لازیمدیر.

بو دئدیکلریمیزده سؤزلرین ظاهری دییشمه لری صرفی، لاکن اونلارین آراسینداکی گؤزه گؤرونمز معنوی علاقه لری نحوی علاقه لردیر.

بورادان نتیجه چیخارداراق دئمک لازیمدیر کی، اسمین حاللانماسی هم صرف علمی، همده نحو علمینه عاید بیر مسئله دیر. اسملرین ظاهری، گؤزه چارپان دییشیکلیکلریندن بحث ائدن علم صرف علمیدیر و بیز اونلار ایله تانیشیق. لاکن جمله داخلینده کی سؤزلرین روللاری، بیری بیریله علاقه لری، نه وظیفه یه مالیک اولمالاری و سایره بو کیمی داها اساسی مسله لری بیلمه دن اؤیرندیکلریمیز اولدوقجا سطحی اولا بیلر. بونا گؤره ده معمولا هر یئرده صرفی اؤیرنمکله یاناشی، قیسا و ییغجام شکیلده نحوین ساده و لازیم مسئله لریله تانیش اولورلار. بونسوز بو گونه قدر اؤیرندیکلریمیز گؤزلنیلن نتیجه لری وئره بیلمز.

دیلیمیزده کی آلتی حال، گئنیشلیک و احاطه دایره لرینه گؤره ایکی گروپا بؤلونور:

١. گرامری حاللار/آدلیق- ییه لیک- تأثیرلیک/

٢. مکان- گرامری حاللار/یؤنلوک- یئرلیک- چیخیشلیق/

ایندی گؤرک دیلیمیزده کی آلتی حالین اساسا نحوی خصوصیتلری نلردن عبارتدیر.

١. آدلیق حال: آدیندان گؤروندویو کیمی بو حال اشیانین آدینی بیلدیریر. لاکن بوندان علاوه آدلیق حالدا اولان اسم مجرد لیک ده بیلدیریر. مثلا"کتاب یاخشی یولداشدیر." جمله سینده هم کتاب و هم ده یولداش سؤزو مجرد حالدا ایشلنمیشدیر.

بو حالین علامتی یوخدور، لاکن/ نکره/ اولان تأثیرلیک حالداکی اسمده علامتسیز اولار. مثلا: بیر کتاب آلدیم.بو جمله ده "کتاب" سؤزو تأثیرلیک حالدا و مفعول اولدوغو حالدا، نکره اولدوغو اوچون "ی" علامتینی قبول ائتمه میشدیر. آدلیق حالدا اولان بو ایکی اسمی بیری-بیریندن سئچمک لازیمدیر.

اسم آدلیق حالدا اولاندا هم اسمی، همده فعلی جمله لرده "مبتدا وخبر" اولار. مثال:

معلم گلدی. /فعلی جمله/ معلم مهرباندیر./اسمی جمله/

بیرینجی نوع تعیینی سؤز بیرلشمه لرینین بیرینجی و ایکینجی طرفلری ده آدلیق حالدا اولور، لاکن اونلارین بیرینجیسی ایکینجیسینی تعیین ائتدیی اوچون بیرلیکده بیر جمله ده مبتدا اولا بیلر. مثلا: دمیر قاپی محکمدیر.

ییه لیک حال: بو گرامری حال ایکی شئی آراسیندا صاحبلیک بیلدیریر، بونا گؤره ده فعللرله علاقه دار اولمور. بو حالین "ییه لیک" آدلانماسی شرطیدیر، اونا گؤره کی، بعضی ییه لیک بیرلشمه لری صاحبلیک آنلامینا مالیک دییلدیر. مثلا: اوشاقلارین اونو.

بو حالین علامتی "ین٤" و "نین٤" دیر، اؤزوده "کیمین؟" و "نه یین؟" سواللاریندان بیرینه جواب وئریر.

اسم بو حالدا اولاندا نادر حاللاردا جمله نین خبری اولا بیلیر. مثال: بو دوستومدور. ایندی سؤز خلقیندیر.

بو حالدا اؤزوندن سونرا گلن اسمی تعیین ائدیر. اوشاق آنانین الیندن توتموشدور. بورادا "آنا" سؤزو "ال" سؤزونو تعیین ائدیر.

ییه لیک حال بللی لیک، معین لیک بیلدیریر.

بو حالدا اولان هر بیر اسم یالنیز اؤزوندن سونرا گلن اسمله بیرلیکده جمله نین معین عضوو، او جمله نین خبری و یا مبتداسی اولا بیلر. مثلا: آسلانین ایشی دوزلدی. /مبتدا/. ائلناز آنارین الیندن توتدو./تاماملیق/.

تأثیرلیک حال: بو حالین بیر سیرا اؤزونه خاص خصوصیتلری واردیر. بونلار آشاقیداکیلاردان عبارتدیر:

١. بو حالذا اولان اسم تأثیرلی فعلین مستقیم تعثیرینه معروض قالیر، فعلین تأثیری اونون اوستونه دوشور. محض بونا گؤره ده بونا "تأثیرلیک حال" دییلیر.

٢. بو حالدا اولان اسملر یالنیز فعلی جمله لرده ایشلنه بیلر، اونا گؤره کی، بو حال یالنیز تأثیرلی فعللرین نتیجه سینده میدانا چیخیر و اسمی جمله ده اساسا فعل اولماز. مثلا " شاگرد کتابی اوخودو" جمله سینده " کتابی" سؤز تأثیرلی "اوخودو" فعلینین ایستمه سینه گؤره تأثیرلیک حالدا اولاراق "ی" شکیلچیسینی قبول ائتمیشدیر.

عادی اسمی جمله لرده اسم بو حالدا اولا بیلمز./بو کتابدیر./ لاکن اگر اسمی جمله ده تأثیرلی فعلدن عمله گلمیش بیر سؤز اولسا، اونون تأثیرینده جمله ده تأثیرلیک حالیندا اسم ده ایشلنه بیلر، لاکن بئله تأثیرلیک حالداکی اسم یئنه ده جمله نین خبری اصلا اولا بیلمز.مثال: مئیوه لری گتیرن کندلی یوخدور. بو اسمی جمله ده "مئیوه لری" سؤزو تأثیرلی "گتیرمک" فعلیندن دوزلمیش "گتیرن" اسم فاعلین/فعلی صفتین/ طلبی نتیجه سینده و اونون تأثیرینده تأثیرلیک حالدا اولاراق "ی" شکیلچیسی قبول ائتمیشدیر.

اسم تأثیرلیک حالدا اولاندا فعلی جمله ده خبره، اسمی جمله ده ایسه "مپتدا" یا یاخین و باغلی اولار. یوخاریداکی جمله ده" مئیوه لری" سؤزو "گتیرن" سؤزو ایله دیر. او ایسه مپتدانین /کندلی/ تعیینیدیر، اونون کیملییینی بیلدیریر. باشقا سؤزلرله دئسک، بو "مئیوه لری" سؤزو " مئیوه لری گتیرن" ترکیبینین بیر حصه سی کیمی مپتدا یا باغلیدیر.

٣. تأثیرلیک حالدا اولان اسم خبر علامتی /دیر/ قبول ائده بیلمز، یعنی اسمی جمله نین خبری اولا بیلمز. اونا گؤره کی، مستقیم تاماملیق- تأثیرلیک حالدا اولان اسم فعلین-خبرین طلبی نتیجه سینده مئدانا گلر و خبرین یئرینی توتا بیلمز. بیرصورت ده کی، اسم قالان بوتون حاللاردا خبر علامتی /دیر/ قبول ائده بیلر.

۵. اسم تأثیرلیک حالیندا اولاندا اوندان سونرا "قوشما" ایشلنه بیلمز. لاکن آدلیق، یونلوک و چیخیشلیق حالدا اولان اسملردن سونرا قوشمالار ایشلنیر. مثال: طلبه اوچون/آدلیق/، طلبه یه گؤره/یؤنلوک/، طلبه دن اؤترو/چیخیشلیق/.

ییه لیک حالدا یالنیز بعضی عوضلیکلردن سونرا قوشمالار ایشلنه بیلر.مثال: منیمله، سنینله، سنین اوچون، بیزیمله، اونون اوچون...

لاکن تآثیرلیک حالدا اولان اسمدن سونرا قوشمالار ایشلنه بیلمز.

۷. بو حالین صرفی علامتی "ی٤" ویا "نی٤" دیر، لاکن مستقیم تاماملیق اولاندا/معرفه/ بو علامت یازیلیر. نکره اولاندا ایسه یازیلماز.