سای/عدد/
معاصیر ادبی آذربایجان دیلینده سای اساس نطق حصه لریندن بیریدیر. سای او سؤزلره دئییلیر کی، اونلار اشیانین مقدارینی، سایینی بیلدیریر. معاصیر ادبی دیلیمیزده دؤرد جور سای واردیر. مقدار سایی، سیرا سایی، کسر سایی، غیر معین سای.بونلاردان کسر و سیرا سایلاری مقدار ساییندان، اونلارا معین شکیلچیلری آرتیرماقلا دوزه لیر. یوخاریدا گؤستردیییمیز دؤرد جور سایین هرسینین اؤزونه خاص خصوصیتلری واردیر. بو خصوصیتلر بونلاردان عبارتدیر.
مقدار سایلاری
مقدار سایلاری اشیانین مقدارینی بیلدیریر. قید ائتدیییمیز کیمی بو سایلار بوتون باشقا سایلارین اساسینی تشکیل ائدیر. مقدار سایلاری قورولوشلارینا گؤره ایکی نوع اولور:١. ساده سایلار ٢. مرکب سایلار.
١. ساده سایلار: بیردن اونا قدر، اونلوقلار، یوز، مین، میلیون و میلیارد سایلاری ساده حساب اولونور، اونا گؤره کی، بیرجه سؤزدن قورولموشلار.
٢. مرکب سایلار: ایکی و داها آرتیق سؤزله ایفاده اولان سایلارا مرکب سایلار دئییلیر. مثلا: او بئش، ایکی یوز اوتوز سککیز.. بو سایلار " نئچه؟" سوالینا جواب وئریر.
مقدار سایلارینین آشاغیدا کی خصوصیتلری واردیر:
١. مقدار سایلاری بیرینجی نوع تعیینی سؤز بیرلشمه سینین بیرینجی طرفی اولور و اؤزوندن سونرا گلن اسمی تعیین ائدیر. مثلا: آلتی ماشین، اوتوز بیر طلبه...
بئله حالدا سای هئچ بیر سؤز دییشدیریجی شکیلچی قبول ائتمیر. یعنی نه حاللانیر و نه جمع شکیلچیسی قبول ائدیر. باشقا سؤزله دئسک بو حالدا سای اؤزوندن سونرا گلن سؤزون گراماتیک خصوصیتلریله اوزلاشمیر. لاکن بو ترکیبده کی اسم، سایین طلبینه گؤره، جمع لنمیرسه ده، حاللانا بیلر. مثلا: آلتی ماشیندان..
٢. مقدار سایلاری ایکینجی نوع تعیینی سؤز بیرلشمه سینین هچ بیر طرفینده اشتراک ائده بیلمیر.
٣. مقدار سایلاری اوچونجو نوع تعیینی سؤز بیرلشمه سینین ایکینجی طرفی اولا بیلیر و اوچونجو شخصین تکینین شکیلچیسینی قبول ائدیر. مثلا: اوشاقلارین دوقوزو..
بئله ترکیبده اسم جمع اولا بیلیر، سای ایسه غیر معین بیر مقدارین مشخص بیر حصه سینی بیلدیریر. بئله ترکیبلرین طرفلرینین یئرینی دییشمک اولماز.
بئله ترکیبلرده اگر سای عمومی مقدارین معین بیر حصه سینی ایفاده ائتمه سه ، اسم سای کیمی جمع علامتی قبول ائتمیر. "قلمین اوچو بیر تومندیر" جمله سینده "قلم" سؤزو عمومی بیر مقدارین معین حصه سینی ایفاده ائتمیر و بونا گؤره ده جمع اولا بیلمیر. بئله ترکیبلرده سؤزلرین یئرینی دییشمک اولار و مفهوم یئرینده قالار.
۴. سایلا اونون تعیین ائتدییی اسم آراسیندا معین سؤزلر ایشلنه بیلر. بئله موقع لرده سایلارلا اسملرین آراسیندا اوچ جور علاقه اولا بیلر:
الف) دیلیمیزده اسملرین طلبینه گؤره سایدان سونرا و اسمدن اول معین سؤزلر گله بیلر. بونلارین اساسلاری بونلاردیر:
١- نفر: یالنیز انسان آدی بیلدیرن اسملرله ایشلنیر. مثلا: آلتی نفر فحله..
٢- باش: اساسا دؤرد آیاقلی حیوان آدلاریلهایشلنیر. مثلا: بئش باش اؤکوز..
اسم قوشالیق بیلدیرنده "باش" سؤزونون یئرینه "جوت" سؤزونو ده ایشلتمک اولار.مثلا: بیر جوت آت..
٣- عدد، ده نه: تک ساییلان جانسیز اشیانین آدینی بیلدیرن اسملرده ایشلنیر. بو ایکی سؤزون هر بیرینی بیر بیرینین یئرینه ایشلتمک اولار. آلتی ده نه آلما. اون بیر عدد قارپیز..
۴. جوت: اوچ جوت آیاق قابی..
۵. دسته: بیر دسته گؤیرتی
۶- توپ: بیر توپ پارچا..
۷- قلیب: اوچ قلیب صابون..
٨- جیلد: بئش جیلد کتاب..
ب) مقدار سایلاریله اسملر آراسیندا ائله سؤزلر ایشلنیر کی، اونلار اسملرین مختلیف جهتدن اؤلچوسونو بیلدیریر.بئله حاللاردا سای اسمله یوخ، همین سؤزله علاقه دار اولور.مثلا: بئش سطیر یازی، اون ماشین مال..
دئمک بو ترکیبلرده سایلار باغلی اولدوقلاری اسملرین یوخ، اونلارین اؤلچولرینین میقدارینی بیلدیریر، یعنی گراماتیک علاقه دییشیر.
ج) مقدار سایلاریله اسملر آراسیندا کئیفیت، علامت، خاصیت، رنگ و سایره بیلدیرن صفتلر گلیر و سایلارلا اسملرین مستقیم رابطه سینه مانع اولور. مثلا: ایکی قیرمیزی گول.. بو صفتلر بیر طرفدن سایلاری، او بیری طرفدن ایسه اسملری تعیین ائدیر. سایلار اسملشنده، اونلاردان بیر شئی تصور ائدیلنده هم حاللانیر، هم ده جمعلنیر.
بیر سایی- دیلیمیزده بیر ساییندان یئنی سؤزلر یارادیلماسی گئنیش یاییلمیشدیر. بیر سؤزو بیر نئچه مختلف معنایا مالیک اولماقلا برابر، مختلیف شکیلچیلرله مختلیف معنالی سؤزلر یاراتماقدا اشتراک ائدیر. بیر سؤزونون ایشلندیی یئرلر چوخدور. اونلارین ان مهملری بونلاردیر.
١. غیر معینلیک، عمومیلیک بیلدیریر. مثلا: سیز بیر ایش گؤرمه لیسینیز.
٢. ادات اولور و جمله نین اساس فکرینی قوتلندیریر. مثلا: سن دانیشما بیر..
٣.زامان آنلاملی اسملرین اولینده/ آن، دقیقه، ساعات، گون، وقت..
۴. عالم، ییغین، اتک، سورو، اوووج کیمی سؤزلردن اول ایشلندیکده غیر معین کمیت بیلدیریر. مثلا: بیر عالم ایش گؤردوک..
۵. "یم٤" شکیلچیلی فعلی صفتلردن اول گلیر و مقدار بیلدیریر. مثلا: بیر ایچیم سو..
۶. "جه" شکیلچیسی واسطه سیله تام واحدلیک ایفاده ائدیر. مثلا: بیرجه ساعات، بیرجه دقیقه..
۷. "دن" شکیلچیسی بیر سایینا قوشولدوقدا بو سای طرز حرکت ظرفی یارادیر. مثلا: او بیردن قیشقیردی..
٨. "لیک" شکیلچیسیله اسم یارادیر. بیرلیک. بو سؤزه "ده" شکیلچیسی علاوه ائتدیکده، یئنه ده معیت بیلدیریر. مثلا: بیرلیکده گئتدیک.
٩. هردن، تک، آرا، گونده، ایلده کیمی زامان مضمونلو سؤزلردن سونرا ایشلندیکده تصادف و تکرار مضمونو ایفاده ائدیر.مثلا: آرا بیر، هردن بیر، آیدا بیر..
١٠. اوچونجو نوع تعیینی سؤز بیرلشمه سینین ایکینجی طرفینده حال و وضعیت، کئیفیت،باجاریق مقیاسی اولار. مثلا: اوشاغین بیری..
١٢.مختلیف سؤزلرله ترکیب یارادیب جوربه جور مضمونلار ایفاده ائدیر. مثلا: بیر باشا گئتدیک، بیر سؤزله، بیره بئش، بیر- بیریله