آذربایجان دیلینین قراماتیکاسی

"سولماز مکتوبو یازدی" جمله سینده ایشی گؤرن "سولماز" دیر. یازدی "فعلدیر" بورادا "یازدی" ایشینین/ فعلینین/ نتیجه سی بلا واسطه "مکتوب" سوزونون اوستونه دوشور. باشقا سؤزله دئسک، "یازدی" فعلینین تاثیری واسطه سیز شکده "مکتوب" سؤزونه مربوط اولور. ایشین /فعلین/ نتیجه سی بلاواسطه اوستونه دوشن سؤزه "واسطه سیز تاماملیق" دئییلیر. چونکی ایشین نتیجه سی اوندا تماملانیر.
واسطه سیز تماملیق طلب ائدن فعللره تاثیرلی فعل دئییلیر. بونا گؤره ده واسطه سیز تماملیق تاثیرلیک حالیندا اولور.
"آیدین قاچدی" جمله سینده "آیدین" ایشی گؤرن و "قاچدی" فعلدیر. بورادا "قاچدی" فعلینین تاثیری "آیدینین" اؤزونده قالیر و آیری بیرشئین اوستونه دوشمور. باشقا جور دئسک، فعلین معناسی ائله دیر کی، اونون تاثیری ایشی گؤرنده قالیر و واسطه سیز تماملیق ایستمیر. بئله فعللره تاثیرسیز فعل دئییلیر. تاثیرسیز فعللر نه یی؟ و کیمی؟ سواللارینا جواب وئره بیلدیکلری حالدا، تاثیرسیز فعللر و بو سواللارین هئچ بیرینه جواب وئره بیلمز. مثلا: من یازدیم. من نه یی یازدیم؟ دئمک اولار، لاکن گلدیم فعلینه بو سوالی وئرمک اولماز.
گلمک، گئتمک، قاچماق، یاتماق، باتماق، دورماق... فعللری تاثیرسیز، گؤرمک، اؤخوماق، آلماق، دئمک، آپارماق،.. کیمی فعللر تاثیرلی فعللردیر.

بونونلا برابر قئید ائتمک لازیمدیر کی، تاثیرلی و تاسیرسیز فعللر آراسیندا سد چکمک اولماز، اونا گؤره کی، ائله فعللر واردیر کی، ایشلندیکلری یئرله علاقدار تاثیزلی ویا تاثیرسیز اولا بیلر. مثلا: من بازارا گئتدیم. من بو یولو گئتدیم. جمله لرینین بیرینجیسینده "گئتدیم " فعلی تاثیرسیزدیر. اونا گؤره کی، "نه یی"، "کیمی؟" سواللاریندان بیرینه جواب وئره بیلمیر. لاکن ایکینجی جمله ده بو سوالی وئرمک اولار: من نه یی گئتدیم؟- یولو گئتدیم..

تاثیرلی فعللرین نوعلری: تاثیرلی فعللری ایکی اساس دسته یه بؤلمک اولار:

الف) ساده و دوزلتمه فعللرین بیر قیسمی معلوم نوعده، هئچ بیر خصوصی علامته مالیک اولمادان تاثیرلی اولور. مثلا: گؤر- یاز- تمیزله- دیشله..

ب) ساده و دوزلتمه فعللرین بیر قیسمی معلوم، قاییدیش و قارشیلیق نوعلری ده خصوصی شکیلچیلر قبول ائتمکله تاثیرلی اولور. مثلا: قاچ- قاچیر، یات- یاتیر.

تاثیرسیز فعللرین معلوم نوعونا آشاغیداکی شکیلچیلری آرتیرماقلا تاثیرلی اولور:

١. ت: سسلی ایله بیتن تاثیرسیز فعللری "ت" آرتیرماقلا تاثیرلی ائتمک اولار. مثلا: یاشا- یاشات، اوخشا- اوخشات..

قئید ائتمک لازیمدیر کی، بو جور فعللر شکیلجه، سونرا گؤره جیییمیز کیمی، فعلین اخبار نوعونه بنزه ییر./اوخوت- ایشله ت.../
لاکن بو یالنیز ظاهری بنزه مه دیرو اونلارین معنا جهتدن کؤکلو شکیلده فرقلری واردیر. یوخاریدا گؤستردیییمیز مثاللار دا "اوخشادان،اوخویان... سن اؤزونسن، ایشی سن اؤزون گؤرورسن، فاعیل سنسن. لاکن گؤستردیییمیز ایکینجی مثاللار دا /اوخوت- ایشله ت.../ فاعیل سن اؤزون دئیلسن، بلکه اصیل فاعیل ایش گؤرن معلوم بیر شخصدیر کی، سن اونون واسطه سیله ایشی گؤردورورسن.
همین "ت" علامتینی "آل- ال" شکیلچیلریله دوزه لن تاثیرسیز فعللره آرتیرماقلا اونلار تاثیرلی اولور. مثال: سارال- سارالت..
کؤکو سامتله بیتن بعضی تاثیرلی فعللره همین "ت" عنصورونه دؤرد جور "ی٤" علاوه اولار. مثال: قورخ- قورخوت، هورک- هورکوت...

"لا- له" شکیلچیسیله دوزلمیش تاثیرلی فعللره همین "ت" علاوه اولماقلا اونلار یئنه ده تاثیرلی اولاراق قالیر. مثال: باشلا- باشلات، باغلا- باغلات..

قئید ائتمک لازیمدیر کی، بو تاثیرلی فعللره دؤرد جور"دیر٤" شکیلچیسی ده آرتیرماق اولار، بئله کی، اونلار یئنه ده تاثیرلی اولور: اوخوتدور..لاکن خبر اولور.

٢. آر- ار: سامتله بیتن تک هئجالی تاثیرسیز فعللره "آر- ار" علاوه اولوندوقدا تاثیرلی فعللر یارانیر. مثال: چیخ- چیخار..
٣. یر٤/ ﹾیر- ̂یر- ور- ۆر/

سامتله بیتن تاثیرسیز فعللره بو شکیلچیلر علاوه اولوندوقدا تاثیرلی فعللر دوزه لیر. مثال: بیش- بیشیر، اوچ- اوچور...
بو فعللر ده "ت" عنصرو علاوه اولونسا، معنالاریندا هئچ بیر ده ییشیکلیک مئیدانا گلمز: قاچیرت، اوچورت...

قید ائتمک ضروریدیر کی،"آر- ار" و "یر٤" شکیلچیلری دیلیمیزده عین زاماندا تاثیرلی و تاثیرسیز فعللرین ایندیکی و مضارع زامانلاریندا دا ایشلنیر، "ت" عنصورونو علاوه ائتدیکده بو دولاشیقلیقلار تامامیله آرادان قالخیر. دئمک بو شکیلچیلرله "ت" حرفینین ایشلنمه سی دیلیمیزین انکشافی و اینجه لشمه سینده مؤثردیر.

٤. دیر٤/دﹾیر- د̂یر- دور- دۆر/

بو شکیلچیلر هم خبر علامتیدیر/سرز دهییشدیرن/، همده فعللری تاثیرلی حالا سالیر.فعللری تاثیرلی حالا سالیر. فعللری تاثیرلی حالا سالارکن، ایکی مسله یه فیکیر وئرمک لازیمدیر:

الف) بو شکیلچیلر بوتون تاثیرلی فعللرده تاثیرلیلیک درجه سینی داها دا آرتیرماقلا فعله ایکینجی بیرغیر مستقیم تاماملیق یاراتماقا خدمت ائدیر. مثلا: بو کتابی حسنه یازدیر. جمله سینده تاثیرلی "یاز" فعلی ایکی قات تاثیرلی اولدوغو اوچون /یازدیر/ جمله یه غیر مستقیم تاماملیق /حسنه/ سؤزو آرتیریلمیشدیر.

ب) بو شکیلچیلر بوتون تاثیرسیز معلوم، قاییدیش وقارشیلیقلی فعللری، هئچ بیر "اجباریت" مضمونو ایفاده ائتمه دن، تاثیرلی فعل ائدیر.
تاثیرسیز معلوم فعللره مثال: سوسدور، گولدور، کوسدور..

تاثیرسیز قاییدیش فعللره مثال: یویوندور، سویندیر..

تاثیرسیز قارشیلیقلی فعللره مثال: باریش- باریشدیر، دانیش- دانیشدیر..

۵. دار- ده ر: بو شکیلچیلر بعضی تاثیرسیز فعللردن تاثیری فعللر یارادیر: دؤن- دؤندر..

۶. یز٤ /ﹾیز- ̂یز- وز- ۆز/ : بو شکیلچیلرده بعضا تاثیرلی فعللر یارادیرک قالخ- قالخیز، قورخ- قورخوز