آراشدیریلماسینین جدّی علمی اهمیّتی وار.بونا باخمایاراق تورک دیللرینده لغت ترکیبینین تاریخ اینکیشافیندا اؤزونو گئنیش شکیلده گؤسترن بو حادثه هله تام و اطرافلی اؤیرنیلمیشدیر.
مستقللییینی ایتیرن سؤزلرین مقایسه لی اؤیرنیلمسینده کئچمزدن قاباق گؤسترمک گرهکیر کی، بونلارین هئچ ده هامیسی تک هیجالی دئییل. ایلک یازیلی عابیده لریمیزده مستقل ایشلنن ایکی هیجالی سؤزلرین بیر قسمی ده سونرالار مستقللییینی ایتیرمیشدیر. آنجاق حاقّیندا دانیشاجاغیمیز بئله سؤزلرین چوخو تورک دیللرینین ان قدیم لئکسیک قاتلارینا عایید تک هیجالی سؤزلردیر و ایندیکی دیلیمیزده ایشلنمیر.
- ،"شؤهرت" ،"گؤزللیک"- گؤرک ،"یئدکلمک"- ،"سیندیرماق"- : مثلا و... بو تک "عاییب، حیا، اوتانما"، "اؤن، قاباق، ایرلی" ایل ،"سانجماق" ،"ایلیشدیرمک" هیجالی سؤزلرین چوخو شکیلجیلرده و یا باشقا سؤزلرده قایناییب- قاریشاراق ایلکین دوزلتمه و مرکّب سؤزلرین (سین، یئد، ایلیش، و...) یارانماسینا سبب اولموش، سونرالار همین تک هیجالی سؤز مستقللییینی ایتیرمیش، بونونلادا دوزلتمه سؤزلر معاصر دیل باخیمیندان ساده سؤزه چئوریلمیشدیر: یئدک، سینما، ایلگک، گؤرکم، سینا- و... بو ایکی هیجالی کؤکلرین چوخو یئنیدن سؤز دوزلدیجی شکیلچی قبول ائدرک تک هیجالی سؤزون معناسینی (یادا اونا یاخین معنانی) بیلدیریر: یئدکله-، سیندیر-، گؤرکملی-، قوجاقلا-، ایلیشدیر- و... .
دئملی، دیلین اینکیشافینین معیّن دوورونده تک هیجالی سؤزلرین بیر قسمی ایکی شکیلچی قبول ائدرک اوّل کی سؤزله عینی و یا یاخین معنالی دوزلتمه سؤزه چئویریلیر. مثلا: //یئدکله- //دویونله- //سیندیر- //سوراقلا- // قوجاقلا- گؤرک//گؤرکملی- . مثاللارین گؤروندویو کیمی، تک هیجالی سؤزلرین (کؤکلرین) عینی و یاخین ۲اویو//یوخولا- و ... معنالی دوزلتمه سؤزه کئچمهسی اؤزونه باشقا نطق حصّه لرینه نسبتا داها چوخ فعللرده گؤستریر و اونلارین چوخو آشاغیداکی سخئم اوزره باش وئریر: فعل+ آد دوزلدن شکیلچی(ویا نؤو شکیلچیسی) + فعل دوزلدن شکیلچی. بوردا، گؤرونور، تورک دیللرینده کی قدیم کؤکلرینین داها چوخ محافظه اولونماسی، فعللرده آلینما سؤزلر اولمادیغینا گؤره آرخایکلشن فعللرین ده دیلین اؤز لغت ترکیبی حسابینا یارانان سؤزلرده عوض اولونماسی ایله نتیجه لنمیشدیر. آنجاق بو کئچید، شبهه سیز، بیردن-بیره، قیسا مدّت ده باش وئرمه میشدیر. بو حادثه ده دیلین اینکیشافیندا مشاهده ائدیلن باشقا حادثه لر کیمی اوزون زامان دوام ائدیر. قدیم تک هیجالی سؤزلر اوندان یارانان دوزلتمه سؤز بیر مدّت یاناشی، پارالل ایشلنیر، سینومیم جرگه . بئله کی، چوخ وقت عینی عابیده ده بونلارین هر ایکیسی موازی شکیلده ایشلنرک عینی و یا ۳یارادیر اوخشار معنانی بیلدیریر: مثلا، ... ساسی دینلی کافیرین دؤشهگینه وارمایاسان، آتام قازان ناموسینی سیمایاسان...(کدق)، ...ساسی دینلی کافیرین دؤشهگینه گیرهیینمی، ...آغان قازانین ناموسینی .۴سیندیرایینمی (کدق)، اوغلینین بوینین قوچدی (کدق)،آت بوینینین کوچه له دی، یئره دوشدی (کدق) بو پروسسین ایلکین مرحله سینده، طبیعیدیر کی، قدیم تک هیجالی سؤز (قوج-، ایل-، سی) فعالدیر آنجاق او گئتدیکجه آرخائیکلشیر، سونرالار یا آرخائیک سؤزه چئویریلیر، یادا دیلدن چیخیب، اوندان - بئله اؤرنکلر اسکی تورک آبیده لرینده ایندیکی تورک دیللری آراسیندا دا وار. مثلا: با-//باغلا- ۴ سی-//سیندیر ۴ سا-//سانا- ۴ ایل-//ایلیش(بیر)-. ۲ - بو جور سؤزلرین بعضیسینین موازیلییی و قارشیلیقلی ایشلنمه سی ایندیه دک دوام ائدیر. مثلا: قوج-//قوجاقلا ۴ سور-//سوروش- و ... . ۳ ال یازماسینین فوتوفاکسیمیلئسیندن گؤتورولموشدور. » کتاب- ددم قورقود « - مثاللار ۴ تؤره ین دوزلتمه سؤز )قوجاقلا-، سیندیر-، ایلیشدیر-( دیلده وطن داشلیق حقوقو قازانیر.
مستقللییینی ایتیرمیش، ایندی باشقا سؤز و ایفادهلرده ایزینی ساخلامیش تک هیجالی سؤزلرین باشقا حصّه سینین اینکیشافی اؤزگه یوللا گئتمیشدیر. تک هیجالی )(قسمن ده ایکی هیجالی) سؤز یالنیز بیر شکیلچی گؤتورور (نؤو، یا تاثیرلی فعل یارادان شکیلچی) ایلک وقتلر همین شکیلچی اویغون لئکسیک- سئمانتیک معنا یاراتسادا، سونرالار سؤزله سؤزون ترکیبی دییشسه ده معناسی، دئمک اولارکی، دییشمیر. ."ایتیر" بیرلیکده، اونون یاراتدیغی معنا معنالی آی فعلی سونرالار ایت- "سؤیله مک" ،"دئمک" مثلا، اسکی تورک یازیلی عابیدهلرینده شکیلچینی قبول ائدرک آییت- شکلینده ایشلنسه ده یئنه ده یوخاریداکی معنالاری بیلدیرمیشدیر. بئله سؤزلر آذربایجان دیلینین یازیلی عابیده لرینده ده وار.مثلا، یازیلی عابیده لریمیزده - فعلی : ار ییگیتلر قاریسا، اوغلی . (کدق). عزیز ۵ معناسیندا ایشلنیر ،"آنادان اولماق " ،"دوغولماق" تانری، سن آنادان . (کدق). محمّد همّتین دن ین ... (نسیمی) . ایندی همین معنانی توغ//دوغ سؤزونده ایل- شکیلچیسینین آرتیریلماسیندان تؤرهمیش دوغول- فعلی ایفاده ائدیر. دوغ- سؤزو ایسه ایندی یازیلی عابیده لریمیزده کیندن فرقلی معنادا ایشلنیر، آنجاق بعضی ایفاده لرده ایلکین معناسینی دا ساخلامیشدیر. یازیلی عابیده لریمیزدکی آقدا- فعلیله اونا ت- شکیلچی- سینین آرتیریلماسیندان دوزه لرک ایندیکی دیلیمزده اونون قارشیلیغی کیمی ایشلنن آقدات- سؤزو، دئمک اولار کی عینی معنانی بیلدیریر. ایندی کی دیلیمیزده گئنیش ایشلنن سوروش- سؤزو ده یوخاری داکی قایدایلا عابیدهلریمیزده کی عینی معنالی سور- فعلینی عوض ائتمیشدیر: قییان سلجوق اوغلی دلی تونداری اولسان صافدیر، بامسی. (کدق)، گوز آلماسی کیبی آل یاناغیم ییرتدیغیم چوخ، گلن ایله گئدندن چوخ. (کدق)، هر کیم اولسا قئیسه بیر راز... (فضولی) .( - ابن محنّا لغیتینده ده همین معنا قئیده آلینمیشدیر ).
گؤرونور، اوّللر، یعنی بو سؤزلرین هر ایکیسی موازی ایشلندیکده سور- معلوم، سوروش- ایسه قارشیلیق نؤع معناسی بیلدیرمیشدیر. ایندی سوروش-، دئمک اولار، قارشیلیق معناسی بیلدیریر و تمامی ایله قدیم سور- سؤزونون معناسیندا ایشلنیر. سور- ایسه مستقّل لئکسیک وارید کیمی آرخائیک- لشمیش، باشقا سؤز و ایفادهلرده قالمیشدیر. (سس-سوراق، سورغو، سوراغلی و ...) مستقللییینی ایتیررک ایندی باشقا سؤز و ایفادهلرده ایزینی ساخلایان کؤکلرین اوچونجو بؤلومو اوّلکی- لرده سئچیلن اینکیشاف یولو کئچمیشدیر. قدیم سؤزون معناسینی اونونلا لئکسیک-سمپاتیک علاقه سی اولمایان (اوندان تؤره مهین) اؤز سؤزلریمیز و یا آلینما سؤزلر ایفاده ائتمیه باشلاییر، قدیم سؤز ایسه آرخائیکلشیر، یا دا دیلدن بوتونلوکله چیخیب، یالنیز باشقا سؤز و ایفاده لرده ایزینی ساخلاییب. مثلا یازیلی عابیده لریمیزده مستقل لئکسیک وارید کیمی ایشلنمیش. سؤزو ایندی آریت، آریتقا، آیدان آری، سودان دورو ایفاده لرینده داشلاشمیش شکیلده قالسادا، آرخائیکلشمیشدیر: اونون معناسی ،"وار-گل ائتمک" سؤزلری ایفاده ائدیر. یاخود فعلی ایندی ،"خالص" ،"صاف" ،"تمیز" ایسه و ...ایفاده لرده، ائله جه ده بعضا شیوه لریمیزده قالسادا، مستقللییینی » سونا وارماق « ،» فارقینا وارماق « سؤزلری ایله عوض اولونموشدور. بورایا یازیلی عابیده- "یئتیشمک" ،"چاتماق" ،"گئتمک" ، ایتیرمیش ،"چؤل، چاییر" ،"مال، اینک" ،"اؤن، اوّل، قاباق" لریمیزده مستقل ایشلنمیش اؤق و باشقا "یاندیرماق" ،"پاییز" ،"شؤهرت" ،"گؤزللیک" ،» یاتماق، یوخولاماق « سؤزلری ده عایید ائتمک اولار. ایلک یازیلی عابیده لریمیزین یاراتدیغی دووردن ایندیه دک دیلیمیزین اینکیشافی مدّتینده مستقللییینی ایتیررک ایندی کی ادبی دیلده بو و یا باشقا شکیلده اؤز ایزینی ساخلایان سؤزلر سایجادا چوخدور. معیّن تصرّف الده ائتمک اوچون اونلارین بعضیسینی یازیلی آبیده لر و مؤثر دیل فاکتلرینه دایاناراق گؤزدن کئچیرمکده کفایتلنیریک. -: سؤزو آذربایجان دیلی و باشقا تورک دیللرینده یازیلی معناسیندا مستقل ایشلنمیشدیر: واردولار بایاندیر خانین "یئدیه آلماق" ،"یئدکله مک" آبیده لرینده تاولاسیندان اول ایکی آتی گؤتوردولر، دده قورقود بیرین بینیب، بیرین . (کدق)، تاولا-تاولا شاهباز
آتلارینی بیندیلر، قاتار قاتار قیزیل دوهلرینی . (کدق)، بیر آتا بیندی، بیرینی . (احمد حرامی) و ... سؤزلرده "یئدکجی" ،"یئدکله مک" ،"یئدک" بو سؤز ایندیکی دیلیمیزده آریلیقدا ایشلنمیر، آنجاق قالمیشدیر.
فعلی تورک دیللرینده ان قدیم سؤز کؤکلرینده دیر. اسکی تورک یازیلی عابیده لرینده، ائله جه ده و باشقا معنالاردا "لکه لنمک" ،"یئره سالماق" ،"سیندیرماق" آذربایجان دیلینین یازیلی عابیده لرینده ایشلنمیشدیر: اوغلان آناسینین سؤزلرین . (کدق)، کندو اصلیم، کندو کؤکوم یوق. (کدق) کؤکو، گؤرونور، ۱۲ و ۱۴ جو عصیرلرده غیرفعال سؤزلر سیراسیندا کئچمیش، "سیندیرماق" - سی
بویلاریندا سی- ایله "کتابی- ددم قورقود" سونراکی دوور یازیلی عابیده لریمیزده ایشلنمیشدیر. هله یاناشی اونون قارشیلیغی اولان سیندیر- فعلی ده ایشلنمیش و گؤرونور، گئتدیکجه سی- سؤزو و ... سؤزلرده "سینیق" ،"سیندیرماق" ،"سینماق" آرخائیکلشرک دیلدن چیخمیشدیر. ایندی یالنیز قالمیشدیر.
مستقل لغت واریدی کیمی ایندی کی دیلیمیزده گلیب چاتمایان ۶دا "حیا، عاییب، اوتانجاق" سؤزلردندیر. آنجاق یازیلی عابیده لریمیزده، خصوصیله (کدق) دا کؤک آیریلیقدا ایشلنمیشدیر: اؤته قدمی قوتسوز گلین دئیینجه، گلین ": یازیدان، یاباندان بیر قوناق گلسه...(کدق)، قیز آیدیر (کدق)"....دئسینلر یندا دا "احمد حرامی داستان" سؤزونون طرفیندن "گیزلی، اوتانا-اوتانا" کؤکو اوتالی ایشلنمیشدیر: چون گئتدی بولار. (احد حرامی) کیمی سؤزلرده اؤز ایزینی ساخلامیشدیر. » اوتانماق « بو سؤز ایندی یالنیز ( - اوب//اوت سؤزویله عینی آنلامدا اولان اوی سؤزونه ده اسکی تورک عابیدهلرینده راست گلینیر) باخ: ۲۴۵۱۸ ۶ معنالاریندا ایشلنیب. آذربایجان "قارشی" ،"قاباق" ،"اؤن" سؤزو قدیم تورک عابیده لریمیزده دیلی عابیده لرینده اونا مستقل کؤک کیمی راست گلیریک: یانار ایدی شامیدنی ایقینده. (احمد حرامی)
ایل سؤزو ایندی یالنیز ایراقی (ایقری)، ایقک، ایقکین سؤزلرین ده ساخلانیب.
ایل فعلی قدیم و چوخ گئنیش معناجالارینا مالیک سؤزدور. اؤزو ده بو معنالارین چوخو (سانجماق، دئشمک، ایلیشدیرمک، دلیب کئچمک، دویومه له مک) تورک دیللرینده ایلک یازیلی عابیده لرینده ایشلنمیشدیر: اوخ آتدیلار باتمادی، قیلینج اوردولار کسمدی، سونو ایله سانجدیلار . (کدق) قارا پولات اوز قیلیجلار کسن قیلینی کسدیره مدی، قارغی اوینادانلار دوره مه دی. (کدق) بو سؤز ایندی آیریلیقدا ایشلنمیر، یانلیز ایلم، ایلگک، ایشلمک، ایلیشدیرمک سؤزلرینده قالیب. آغ- فعلی تورک دیللرینده کی ان قدیم سؤزلردندیر. اسکی تورک قایناقلاریندا ، ائله جه ده آذربایجان دیلینده و ... معنالاردا مستقل سؤز کیمی گئنیش "اوجالماق" ،"قالخماق" ایلک یازیلی عابیده لرینده ایشلنمیشدیر: شاهین پروازا . (کدق)، کورسییی-رحمانا گئتدین، عرش ایلاهی گؤر. (نسیمی) بو فعل سؤزونده ایزینی ساخلامیشدیر. اوندان تؤره ین دیلیمیزده مختلف اینکیشاف دوورلرینده معنالار "حؤرمتلی" ،"بؤیوک، اوجا" بیر نئچه معنادا ایشلنمیشدیر. بو معنالارین چوخو همین سؤزون اساسیندا یارانمیش، تجرید اولونموشدور.
فعلیده ایندی مستقل لئکسیک وارید کیمی دیلیمیزده ایشلنیر. او، تؤره- » بولؤوله مک، ایتیله مک « - بیله . عابیده لریمیز ایسه آیریلیقدا دا ایشلنمیشدیر:
مه لرینین ترکیبینده ایندی قالیق کیمی اؤزونو گؤستریر بیچاقلاری چونکو تنیمه قویدیلار... (نسیمی) دینله مه، « اسمی اسکی عابیده لرده، ائله جه ده آذربایجان دیلی عابیده لرینین بعضیسینده معنالارینداکی سؤز کیمی ایشلنمیشدیر: ...اوبانون اول اوجوندان بو اوجونا، بو "قیبت" ،"ائشیتمه - بو سؤزون کؤکو دیلیمیزده بیر چوخ سؤزده قالمیشدیر: بیچاق ۴ بیچین ۴ بیچمک ۴ میشار ۴ بوشقو و ... . اوجوندان اول اوجونا چاریشدیردی، قوو قوولادی، . (ک- دق) یندی تین//دین سؤزو دینله مک، دینله ییجی و شیوه لریمیزده دینشه مک سؤزلرینده ساخلانمیشدیر.
معنالاریندا ایستر اسکی تورک عابیده لرینده، ایسترسه ده معاصر "دونن" ،"گئجه" دون//تون سؤزو.
تورک دیللرینین چوخوندا ایشلک سؤزلردندیر اونا هر ایکی معنادا دیلیمیزین یازیلی عاآبیدهلرینده ده راست گلینیر: چوخ، اؤتهکی گون ائوون بوندان کئچدی. یوخوسوندا کافیر اوتاغا قویولدی. (کدق) دونله گونوم همیشه غمی شامی- سحردیر. (نسیمی)، توقوز کیشی آنون یولداشلاریدی، -گوندوز بیله حالداشلاریدی. (احمد حرامی)، آییدیر یئنه گلدی نامه. (ختایی)، اولسون گون بنیمله سیرّین. (فضولی)، گونو ائل دئدیم ترک ائتمه سین یولداشلاری. (ص.تبریزی)، گئجه ییخیلدی فریادیم. (ب آقیف) بو سؤز معاصر دیلیمیزده مستقل لغت واحدی کیمی ایشلنمه ین و باشقا سؤز و ایفاده لرده ساخلانان بیر، یاخین ایکی هیجالی سؤزلر، یوخاریدا بحث ائتدیکلریمیزدن قات-قات چوخدور. بیر مقاله ده اونلارین هامیسیندان اطرافلی بحث ائتمک امکان خارجینده دیر. اونا گؤره ده اونلارین بیر قسمینی سادهجه سادالاماقلا کفایتله نیریک. (همین سؤزلر آشاغیداکی قایدادا تقدیم ائدیلیر: اؤنجه آبیده لریمیزده مستقل ایشلنن سؤزون فورماسی دیرناق اوجوندا اونون عابیده لریمیزده کی معناسی، سونرا ایسه بو کؤکلرین ساخلاندیغی معاصر سؤز و ایفاده لر وئریلیر): آراییش، آراییب، آختارماق. -"آختارماق" . آجیق، آجیقلانماق، آجیقلی -"آجیقلانماق" یازی، پیتیک، -"یازماق" . بایاتی -"قیبله آدی" . آیاما -"دئمک، سویله مک" باشا -"دؤیمک" ،"وورماق" . قورشاق،قورشاماق -"کمر، قورشاق" . جادو-پیتی دویمه، دویون، دویچه، دویمه له مک. -"دویونله مک، دویمه له مک" . قاخماق، قاخینج .(معناسیندا ایشلندییین گؤستریر)
محرم ائرگین بو سؤزون ایدی، -"ایتمک، اولمک" . ائرته، ائرکن -گتئز، تئزدن" . قالغا، قالغیج -" قالغالانماق" اوزدن ایراق، گؤزدن ایراق، کؤنولدن قیراق. -"اوزاق" . ایمیش- ایسه "اینک،گ" . اونات اولماق ."دوزلمک" . قایغی، قایغیلی، قایغی کئش -"کدرله نمک" تپیک، تپیکله مک، -"وورماق، تپیکله مک" . سیغیرچین، سیغیر قویروغو، سیغیرلی -"اؤکوز آرالانماق" . یوخو، یوخولاماق -"یاتماق، یوخلاماق" . تپینمک، توستولنمک گئیینمک، اوزاقلاشماق، گئن گزمک. -"آرالی، اوزاق" . اوزاق، اوزون، اوزانماق -"اوزاقلاشماق شیمشک -"وورماق، چاققیلداتماق" . ائِل، گون -"ائل، اوبا، اؤلکه" هاچاغ، ایکیندی چاغ، هاچان. -"وقت، زمان" . چاخماسی،چاخ-چوخ، چاققیلتی ییرغالاماق، ییرغالانماق. -"ییرغالاماق" . یاندیریب-یاخماق -"یاندیرماق، آلیشدیرماق" یاشماق. -"گیزلنمک" . یان-یؤره -"یان، بؤیور" . اولگوج -"قیرخماق" -"ساکت، یاواش" . یوکسک، یوکسلمک، یوخاری -"اوست، یوخاری " یازیپیشییی، قارا یازی و ... . -"چؤل، صحرا" . یاواش، یاواشیماق یوخاریدا نظردن کئچیردیییمیز سؤزلر ایستر قورما و قورولوش، ایسترسه ده معاصر دیلیمیزده عکس اولونما باخیمیندان مختلفدیر. اونلارین بیر قسمی تورک دیللرینین ان قدیم دوورلرینین ده ایشلنمیش، اسکی تورک قایناقلاریندا و باشقا تورک دیللرینین بعضی یازیلی عابیده لرینده عکس اولونموش سؤزلردیرسه، باشقا قسمی، خصوصیله ایکی هیجالیلار،سونرالار یارانمیش دوزلتمه سؤزدیر. همین سؤزلرین، دئمک اولار کی، هامیسی معاصر ادبی دیلیمیزده مستقل و فعال لغت واریدی کیمی ایشلنمیش. آنجاق بو باخیمداندا اونلاری تمام ایله عینی سایماق اولماز. بئله کی، همین سؤزلرین بعضیسی (سی- ، یئد-، ایق-، اود- و ...) نه اینکی ایندیکی ادبی دیلیمیزده، حتّی شیوه لریمیزده بئله یوخدور. باشقا حصّه ایسه آرخائیک و تاریخیزم کیمی ادبی دیلیمیزین بعضی اوسلوبلاریندا، خصوصیله بدیع ادبیّاتدا (داها چوخ شعرده) و شیوه لریمیزده ایشلنیر.
کریل الفباسیندان، عرب الفباسینا کؤچورن: "حامد شاکران"
