عرب منبع‌لرین‌ده‌کی معلوماتلارا گؤره، آذری دیلی آذربایجانین شیمال‌دا دربنددن جنوبادا زنجانادک اوزانان حیصه‌سین‌ده یاشایان اهالی‌سینین اساس حیصه‌سینین دیلی اولوب، خوراسان دیلینه یاخین بیر دیل ایدی و آذریلرین قونشولاریندان هئچ بیری بو دیلی آنلامیردی.

ا. کسروینین ،،کشفینه» گؤره ایسه، آذری دیلی آذربایجانین شیمال‌دا آراز چایینا قدر اوزانان حیصه‌سین‌ده مؤوجود اولموشدو و آذریلر ده قدیم فارسلار ایدی. کسروینین آذری دیلینین نومونه‌لری کیمی تقدیم ائتدیی ماتریاللاری تدقیق ائد‌ن سوویت عالیمی ب. میللئر ایسه، بئله بیر نتیجه‌یه گلدی کی، آذری دیلی یالنیز اردبیل ویلایتینده مؤوجود اولوب و اونا دا ان یاخین دیل معاصر هرزنی (خرزانی) و کئرینقانی تاتی تایلارینین دیلیدیر. تالیش دیلی ده آذری دیلینین قالیقلارینداندیر. سونرالار میللئرین گلدیی نتیجه‌لرله تانیش اولان کسروی "سهولرینی" اعتراف ائد‌رک اونونلا راضیلاشماق مجبوریتینده قالدی. آذربایجان‌لی عالیم قئیبوللایئو بو اویغونسوزلوقلا باغلی یازیردی کی، ۱۰-جو – ۱۲-جی عصره عایید عرب منبع‌لرینده حاقین‌دا معلومات وئریلن آذری دیلینین آدی اصلین‌ده آذری دئییل، آذربایجان دیلیدیر و بو دیل همین دؤورده آذربایجان اراضی‌سینده یاشامیش تورکلرین دیلیدیر. کسروینین و میللئرین حاقین‌دا بحث ائتدیکلری آذری دیلی ایسه، تالیشلارین دا اجدادلارینین دیلی قیاس الدین قئیبوللایئوین گلدیی بو نتیجه‌ده‌کی حقیقت یاریمچیق ایدی. چونکی عرب دیلینده آذری دیلی ائله آذربایجان دیلی دئمکدی و کسروینین آذری دیلی کیمی تقدیم ائتدیی دیلین عرب منبع‌لرینده‌کی آدی دا آذری دئییل، ال – فهلوییه ایدی.

گونئی‌لی سویداشیمیز حاتم شاهسئوه‌ن ۲۰۱۷ – جی ایلین مارت آیینین اوللرین‌ده فسبووک صحیفه‌سین‌ده ائتدیی پایلاشماسین‌دا یازیردی: ،،گونئی آذربایجان‌دا بیرینه آذری دئسه‌نیز ائشیدجیینیز سؤز یا ،،آذری دده‌ندی، من تورکم» اولاجاق، یا دا ،،بیز تورکوک، آذری یوخ !» ائشیدجکسینیز. چونکی آذری سویسوز دئمک‌دیر، آذری دیلی تورکلشمیش فارس کؤکنلی دئمک‌دیر». ۱۹۹۵ – جی ایلین نویابرین‌دا آذربایجان رسپوبلیکاسین‌دا کئچیریله‌ن کونستیتوسییا رفرندوم‌دان ۱۰ گون سونرا اردبیل‌ده اولارکه‌ن اردبیللی سویداشلاریمیز منه اعتراضلارینی بو فورمادا بیلدیردیلر: ،،بابا سیز نه ائدیرسینیز!؟ بیز تورکوک، دیلیمیزین ده آدی تورک دیلیدیر!».
آذربایجان رسپوبلیکاسین‌دا تاریخ علمینده‌کی حاکم فیکره گؤره ایسه، آذریلر تالیشلارین و تاتیلرین اجدادی‌دیر. بو فیکرین ایفاده‌چی‌سی ده آکادمیک ایقرار علیئودیر لاکین آذری دیلینین منشعی مسئله‌سی ایله طرف‌سیز و داها درین‌دن مشغول اولان بیر چوخ قوزئی‌لی تاریخچی و دیلچی عالیملر آذری دیلینین سونرادان یوخ، ازلدن (باشلانغیجدان) تورک دیلی اولماسی نتیجه‌سینه گلیبلر. مثلاً، ت. ائ. د.، پروفسور یوسیف یوسیفوو یازیر کی، آذری دیلی آذربایجانین ائرکن تورک اهالیسینین دیلیدیر . ف. ائ. د.، پروفسور قزنفر کاظیموو دا یوسیف یوسیفوولا عینی فیکیرده‌دیر . ق. کازیموو بو چوخ قیمتلی اثرینده آذری دیلینین آذربایجان تورکجه‌سی اولدوغونو یازان دیگر آذربایجان عالیملرینین ده فیکیرلرینه یئترینجه یئر وئردییندن تکرارچیلیغا احتیاج گؤرموره‌م. ساده‌جه اونو دئمک ایستییرم کی، ا. کسروینین ،، ،،آذری دیلی کشفی» پهلویلر سلاله‌سینین حاکمیتینی محکه‌مله‌ندیرمک مقصدیله آذربایجان تورکلرینه اونلاری پارچالاماق اوچون قورولموش بیر تله ایدی و آرازین هر ایکی ساحلین‌ده یاشایان سویداشلاریمیز تأسف کی، بو تله‌یه دوشدولر. اونلارا بیر داها خاطیرلادیرام کی، ناصیرالدین شاه قاجارین (۱۸۳۱ – ۱۸۹۶) حاکمیتی دؤورونده عالیملر هئیتی طرفیندن یازیلان ،،نامه دانشواران» آدلی اثرده ده آذری دیلی حاقین‌دا عرب منبع‌لرینده‌کی معلوماتلاری تحلیل ائد‌ن عالیملر قروپو بئله بیر نتیجه‌یه گلمیشدی کی، بو دیل آذربایجان تورکلرینین دیلیدیر .

ا. کسروی و طرفدارلاری ایسه بئله بیر ادعا ایله چیخیش ائدیرلر کی، آذری دیلی اولجه آذربایجان اراضی‌سین‌ده یاشامیش ایراندیل‌لی طایفالارین دیلی اولوب و تورکلر اهالینین اکثریتینی تشکیل ائتدیکدن سونرا، گویا اونلار دا آنا دیللریندن یعنی آذری دیلیندن ال چکیب، اونو اونودوب تورک دیلین‌ده دانیشماغا باشلاییبلار. اؤزو ده بو حادثه ۱۴-جو – ۱۷-جی عصرلرده باش وئریب. بو عالیملر ،،هارای، هارای من تورکم !» شعارینی هایکیران آذربایجان تورکلرینی ایناندیرماغا چالیشیرلار کی، یوخ سیزین ان آزین‌دان بؤیوک بیر حیصه‌نیز دیلینی اونوتموش تاتیلر و تالیشلاردیر. تدقیقاتلار گؤستریر کی، اورتا عصرلرده آذربایجان اراضی‌سینده ایراندیل‌لیلرین تورکلشمه‌سی حادثه‌سی باش وئرمه‌ییب. بونو ادعا ائد‌نلر حاقلیدیرلارسا و حقیقتا ده بئله بیر حادثه باش وئریبسه، اوندا قوی تورکلشمیش همین طایفالارین کونکرت آدلارینی دا گؤسترسینلر.

قیاس الدین قیبوللایئوین فیکرینجه ایسه، عرب مؤلفلرینین اثرلرین‌ده‌کی آذریلر آذربایجانین حدودلارین‌دان هئچ واخت کنارا چیخمامیش یئرلی تورکلر، آذری دیلی ایسه اساسیندا یئرلی تورکلرین دیلینین دایاندیغی آذربایجان تورکجه‌سیدیر.

آذری دیلی پروبلمینین آچاری اولان اساس معلومات.

۱۰-جو عصر عرب مؤلفی شمس الدین ال – مقدسینین ۹۸۵ – جی ایلده یازدیغی ،،احسن التقاسیم فی – معریفت الاقالیم» (،،ایقلیملری درک ائتمک اوچون ان یاخشی بؤلگو») آدلی اثرینده آذربایجان اهالی‌سینین دیلی حاقین‌دا وئردیی معلومات بئله‌دیر: ،،آذربایجان‌دا دانیشیلان دیل یاخشی دیل دئییل، ارمنیستان‌دا ارمنیجه، آرراندا آررانجا دانیشیرلار. آذربایجان اهالی‌سینین دیلی خوراسان دیلینه یاخیندیر».

۹-جو عصر عرب مؤلفی ابو عثمان امر بین بهر ال – جاهیز (۷۷۵ – ۸۶۹)) ،،تورکلرین فضیلتلری» آدلی اثرینده خوراسانلیلار و خوراسان دیلی حاقین‌دا آذری دیلی پروبلمینه آیدینلیق گتیره‌جک معلوماتلار واردیر. همین معلوماتلاردان بئله بیر نتیجه چیخیر کی، خوراسانلیلار ایبراهیم پیغمبرین قانتورا آدلی قادیندان اولان اوغلانلاریندان دؤردونون خوراسانا گله‌رک بورادا یاشاماسی نتیجه‌سینده اونلاردان تؤره‌یه‌ن خوراسان تورکلریدیر. خوراسانلیلارلا تورکلر قارداشدیر. خوراسانلیلارلا تورکلرین آراسینداکی فرق مکه‌لیلرله مدینه‌لیلرین آراسینداکی فرق کیمیدیر. طبیعی کی، بو اونلارین دیلینه ده عایید ایدی. یعنی خوراسان دیلی خوراسان تورکجه‌سی ایدی.
شاعر عزالدین حسنوغلونون (XIII عصرین ۲-جی یاری‌سی) شعیرلری خوراسان دیلینین نومونه‌لریندندیر. خوراسان دیلینین تأثیری شاه ایسماییل ختاینین ،،دیوانی»ندا دا اؤزونو گؤستریر .

منبع : تاریخچی، آرخیولوق. توفیق عزیزبیلینین آراشدیرممالاری