قارشیلیق / متقابل/ نوع

اگر فعلین معناسی ائله اولسا کی، ایشی ایکی شخص متقابل شکیلده گؤرسه لر، بئله فعللره قارشیلیق نوع دئییلیر. مثلا: "یازیشماق" فعلینده ایکی نفر قارشیلیقلی شکیلده بیری- بیرینه مکتوب یازیر. بورادا هر ایکی نفر هم ایشی گؤرن، همده ایشین نتیجه سینه معروض قالاندیر. قارشیلیق نوع فعللرینی دوزلتمک اوچون فعللرین کؤکونه دؤرد جور یازیلان "یش" شکیلچیلرینی علاوه ائدیلیر. مثلا: یازیشدی، ووروشدو..

فعلین کؤکو سسلی ایله بیترسه، ایکی سسلی یان- یانا گله بیلمدییی اوچون، شکیلچیلرین سسلی حرفلری دوشور. مثلا: دیرشدی، بولاشدی..

بو فعللری همین "یش" شکیلچیسیله دوزه لن فعلی اسملرله قاریشدیرماماق لازیمدیر. مثلا: آلیش، ساتیش، چیخاریش، بیلدیریش..
بونلاری بیر-بیریندن آییرماق اوچون فعللره شخص سونلوقلاری آرتیرماق مومکون اولدوغو حالدا، اسملره حال و منسوبیت شکیلچیلری علاوه ائتمک اولار.

قید اولونمالیدیر کی، همین شکیلچی و یا اونا یاخین شکیلچیلرله بیتن فعللرین هامیسی قارشیلیقلی نوع اولمور. بو جهتدن بو فعللرین آشاغیداکی گروپلاری وار:

١. مستقل معنایا مالیک اولان ساده فعل کؤکلرینه "یش"، "آش" و "ش" شکیلچیلرینی آرتیرماقلا دوزه لن فعللر قارشیلیقلی فعللردیر. مثلا: آتیش، یازیش، سؤیوش، اؤپوش..

٢. "لاش- لش" شکیلچیلریله دوزه لن فعللر مضمونجا قارشیلیق معنا ایفاده ائدیر.مثلا: دیلله ش، صحبتلش، آیاقلاش..

٣. وقتیله مستقیل معنایا مالک اولموش، لاکن معاصر دیلیمیزده مستقیل معنایا مالک اولمایان سؤز کؤکلرینه "یش" آرتیرماقلا اونلاردان قارشیلیقلی نوع فعللر یارانیر. مثلا: باریش، یاریش...

بو فعللر بوگونکو دیلیمیزده قارشیلیق فعل ساییلماقدادیر، لاکن اونلاری، بیرینجی نوع کیمی، شکیلچی و کؤکه آییرماق اولماز.

٤. دیلیمیزده "ش" حرفیله بیتن، یعنی شکیلجه قارشیلیقق فعله بنزه ین بیر سیرا فعللر ده واردیر کی، اونلاردا هئچ بیر قارشیلیق مضمون یوخدور. اونلارین اؤزلری قارشیلیق مضمونو وئرمه دییی کیمی، اونلارا قارشیلیق شکیلچیلرینی ده قوشماق اولماز. مثلا: چالیش، آلیش، بیش، دوش، دولاش، قاتیش... بو فعللره هر هانسی فعل شکیلچیلرینی علاوه ائتسک، اونلار قارشیلیق معناسی ایفاده ائده بیلمزلر.

۵. دیلیمیزده بیر سیرا ائله فعللر واردیر کی، اونلاردا قارشیلیق شکیلچیلری واردیر، لاکن اونلاری کؤک و شکیلچییه آییردیقدا کؤکلری تامامیله باشقا معنایا مالک اولور و فعلین موجود معناسی ایله هئچ بیر علاقه سی اولمور. بو فعللر شکیلجه قارشیلیق فعللرینه بنزه سه لرده، معناجا قارشیلیق نوعو ایله هئچ بیر علاقه سی یوخدورر. مثلا: یاپیش، چالیش...

قارشیلیق فعللر اساسا تاثیرلی فعللردن دوزه لیر و نوع شکیلچیسی علاوه اولوناندان سونرا، مفعول طلب ائتمه دیکلری اوچون، تاثیرسیز اولورلار. بو فعللری یئنیدن تاثیرلی ائتمک اوچون اونلارا "دیر٤" شکیلچیسینی آرتیرماق لازیمدیر. مثلا: باریشدیر، ووروشدور...

قاییدیش نوع
اگر فعلین مضمونو ائله اولور کی، ایشین نتیجه سی ده ایش گؤره نین اؤزونون اوستونه قاییدا، بئله فعللره قاییدیش فعللری دئییلیر. دئمک، بو فعللر مجهول فعللرین عکسینه دیر. بو فعللرده تاماملیق اولمور. مثلا: یویوندو، گئییندی، بیلیندی..

قاییدیش نوع فعللری تاثیرلی فعللردن معین شکیلچیلرین واسطه سیله دوزه لیر. بو شکیلچیلرین مهملری بونلاردیر:

١. دؤرد جور یازیلان ین٤/ﹾین- ̂ین- ون- ۆن/

بو شکیلچیلر مضمونو مناسیب اولان تاثیرلی فعللرین کؤکلرینه علاوه اولوب قاییدیش فعلی دوزلدیر. مثلا: گؤروندو، یویوندو..

٢. دؤرد جور یازیلان یل٤/ﹾیل- ̂یل- ول- ۆل/

بو شکیلچیلر ده بعضی تاثیرلی فعللردن قاییدیش فعلی عمله گتیریر. مثلا: آچیلدی، جیریلدی..

گؤردویونوز کیمی قاییدیش نوعو شکیلچیلرله مجهول نوع فعللری شکیلچیلری عینیدیر. لاکن بونلاری جمله داخیلینده بیری بیریندن فرقلندیرمک چوخ آساندیر. اگر جمله ده ایش گؤرن معلوم اولماسا، فعل مجهولدور، اما اگر جمله نین فاعلی معلوم اولسا، و ایشن نتیجه سی ایش گؤرنین اوستونه قاییتسا، فعل قاییدیش نوعوندیر.

مثلا: "گول بوداغیندان اوزولدو جمله سینده ایشی گؤرن معلوم دئییلدیر. بونا گؤره ده "اوزولدو" فعلی مجهولدور، لاکن "اورییم اوزولدو" جمله سینده ایش گؤرن "اورییم" دیر و "اوزولدو" فعلینین نتیجه سی ده اونون اوستونه قاییدیر، بونا گؤره ده بو فعل قاییدیش نوعونده دیر. عینی سؤزلری "قاپی آچیلدی" و "گول آچیلدی" جمله لری و هابئله "قاپی برک "وورولدو" و "کرم اصلییه وورولدو" و سایر جمله لری باره ده دئمک اولار.

یوخاریدا قید ائتدیک کی، قاییدیش فعللری یالنیز تاثیرلی فعللردن دوزه لیر. اونا گؤره کی، بونلار دا مفعول لازیمدیر کی، فاعل اونون یئرینی توتسون.

قاییدیش نوع فعللری یوخاریدا گؤستردییمیز کیمی، مستقیم تاماملیغا مالیک اولا بیلمیر، اونا گؤره کی، ایشین نتیجه سی بو فعللرده فاعلین اؤزونه قاییدیر و مفعولا حاجت اولمور. لاکن معاصر دیلیمیزده خلق داخیلینده بعضا قاییدیش شکیلچیسینه مالک اولان فعللر مستقیم تاماملیق ایله ایشله نیر.، یعنی تاثیرلی فعل اولور: آسلان پالتارینی گئییندی. عاریف پالتارینی سویوندو.

بو جمله لرده " گئییندی" و" سویوندو" فعللری شکیلجه قاییدیش فعلدیر، لاکن مستقیم تاماملیغا مالیک اولدوقلاری اوچون تاثیرلی فعل حساب اولور و بونا گؤره ده قاییدیش فعلی اولماقدان اوزاقلاشیر. بئله فعللر قاییدیش نوعو آدلانا بیلمز.