آنا صحیفه آنا دیلی |
فعلی صیفت هم فعلین، هم ده صیفتین علامتینی داشیییر. فعلی صیفت شکیلچیلری آشاغیداکیلاردیر:
۱. –آن۲ ایکی واریانتلی بو شکیلچی واسطهسی ایله ایندیکی زامان معنالی فعلی صیفتلر دوزلیر: قاچ-آن (آت)، آچیل-آن (سحر)، گل-ان (اوشاقلار)، گؤر-اول-ان (ایشلر). فعل کؤکو سائیتله بیتدیکده بیتیشدیریجی ی سامیتی علاوه اولونور: اوخو-یان (شاگیرد)، مله-ین (قوزیو) و س.
۲. –میش۲ دؤردواریانتلی بو شکیلچی ایله کئچمیش زامان معنالی فعلی صیفتلر دوزلیر: یات-میش (کؤرپه)، دریل-میش (مئیوه)، یویول-موش (پالتار)، بوکول-موش (قزئت) و س.
۳. منسوبیت شکیلچیسی ایله ایشلهنهن -دیق۴ شکیلچیسی واسطهسیله ده کئچمیش زامان معنالی فعلی صیفتلر دوزلیر: یاز-دیغ-ایم (مکتوب)، چک-دی-این (شکیل)، اوخو-دوغ-اوموز (کیتاب)، گؤر-دوی-او (ایش) و س.
۴. -آجاق۳: گلهجک زامان معنالی فعلی صیفتلر دوزلدیر: یازیل-آجاق (اثر). گؤرول-اجک (ایش)، گل-اجک (گون) و س.
۵. –آسی۲ شکیلچیسی واسطهسیله ده گلهجک زامان معنالی فعلی صیفتلر دوزلیر: یازیل-آسی (اینشا)، گؤرول-اسی (ایش)، دئییل-اسی (سؤز) و س.
۶. –مالی۲ شکیلچیسی ایله ده گلهجک زامان معنالی فعلی صیفتلر دوزلیر: اوخو-مالی (کیتاب)، گز-ملی (یئر)، چکیل-ملی (منظره) و س.
بو شکیلچیلردن –میش۲ –آجاق۲ –آسی۲ و -مالی۲ اومونیم شکیلچیلردیر. معلوم اولدوغو کیمی، -میش۲ هم ده نقلی کئچمیش زامان شکیلچیسی؛ -آجاق۲ قطعی گلهجک زامان شکیلچیسی؛ -آسی۲ فعلین لازمی شکلینین؛ مالی۲ ایسه واجیب شکلینین شکیلچیسیدیر.
قید: فعلی صیفت شکیلچیلری قراماتیک شکیلچی ساییلیر.
فعلی صیفتین فعله عایید خصوصیتلری آشاغیداکیلاردیر:
۱. زامان معناسی بیلدیریر: آچیلمیش (گول) — کئچمیش زامان، اوچان (قوش) — ایندیکی زامان، یازیلاجاق (اثر) — گلهجک زامان.
۲. تصدیق و اینکاردا ایشلنیر: اوخویان (شاگیرد) — اوخومایان (شاگیرد).
۳. تأثیرلی و تاثیرسیز اولا بیلیر. یازان (اوشاق) — تأثیرلی، قاچان (اوشاق) — تاثیرسیز.
۴. فعلین قراماتیک معنا نؤعلرینی بیلدیریر: یازان (اوشاق)-معلوم نؤع، یازیلان (کیتاب) — مجهول نؤع و س.
۵. اطرافینا سؤز توپلایا بیلیر: درسلریندن اعلا قیمتلر آلان (شاگیرد)، سلیقه ایله سیرایا دوزولموش (اوشاقلار) و س.
فعلی صیفتین صیفته عایید خصوصیتلری ایسه بونلاردیر:
۱. هم صیفت، هم ده فعلی صیفت اشیانین علامتینی بیلدیریر. مثلاً: آغلاغان (اوشاق) — صیفت؛ آغلایان (اوشاق) — فعلی صیفت
۲. هم صیفت، هم ده فعلی صیفت ایسیمله باغلی اولور و عایید اولدوغو ایسمین اولینده ایشلنیر.
۳. هم صیفت، هم ده فعلی صیفت جملهده، اساساً، تعیین اولور.
۴. هم صیفت، هم ده فعلی صیفت جملهده خبرلیک شکیلچیسینی قبول ائدرک، ایسمی خبر اولا بیلیر. مثلاً: یاخشیدیر، آغلاغاندیر-صیفت؛ چالیشاندیر، آغلایاندیر — فعلی سیفت
۵. هم صیفت، هم ده فعلی صیفت ایسیملشه بیلیر. مثلاً: گنجلریمیزله فخر ائدیریک (صیفت). اؤتنلری یادا سالماغا دیمز (فعلی صیفت).
قید ۱: سونو سائیتله بیتن فعل کؤکلریندن دوزهلهن –آن۲ شکیلچیلی ایندیکی زامان فعل صیفتلری فورماجا فعلدن دوزهلهن –آغان۲ و -قان۲ شکیلچیلی دوزلتمه صیفتلره اوخشاییر:آغلا-یان (اوشاق) — فعلی صیفت، آغلاغان (اوشاق) — صیفت؛ بودره-یان (آت) — فعلی صیفت، گول-این (کؤرپه) — صیفت و س. بونلاری قاریشدیرماماق اوچون آشاغیداکیلارا دقت یئتیرمک لازیمدیر.
۱. فعلی صیفت، یوخاریدا قید اولوندوغو کیمی، فعلین اساس خصوصیتلرینی داشیییر. مثلاً: ملهیهن (قوزو) — ایندیکی زامان معناسینی بیلدیریر.
۲. فعلی صیفت تصدیقده ایشلندیی کیمی، اینکاردا دا ایشلهنه بیلیر. مثلاً: ملهیهن (قوزو) — مله-مه-ین (قوزو). فعلدن دوزهلهن صیفتده ایسه بو علامت اولمور: کوسهیهن (اوشاق) صیفتینین کوس-مه-این شکلی یوخدور.
۳. فعلی صیفت تأثیرلی و تاثیرسیز اولور. مثلاً: ملهیهن (قوزو) فعلی صیفتی تاثیرسیز، یازان (اوشاق) فعلی صیفتی ایسه تأثیرلیدیر. فعلدن دوزلدن صیفتلرده ایسه بو علامت یوخدور.
قید ۲: یوخاریدا قید اولوندوغو کیمی -میش۴، -آجاق۴، مالی و -آسی۲ شکیلچیلری اومونیم شکیلچیلردیر، یعنی هم نقلی کئچمیش و قطعی گلهجک زامانلارین، هم ده فعلی صیفتین شکیلچیلردیر. نظره آلماق لازیمدیر کی، فعل نقلی کئچمیش و قطعی گلهجک زامانلاردا، ائلاجه ده واجیب و لازیم شکیللرینده ۳-جو شخصین تکینده -دیر۴ شکیلچیسینی قبول ائدیر:یازمیشدیر، یازاجاقدیر، یازمالیدیر، یازا-سیدیر. بو شکیلچیلرین کمکی ایله دوزلمیش فعلی صیفتلر ایسه -دیر۴ شکیلچیسینی قبول ائتمیر. دئمهلی، -میش۴، -آجاق۲، -مالی۴، -آسی شکیلچیلی سؤزلر شخص (خبرلیک) شکیلچیسینی قبول ائتدیکده فعل اولور. بو شکیلچینی قبول ائده بیلمدیکده ایسه همین سؤزلر فعلی صیفت اولور.
فعلی صیفت ده مصدر کیمی اطرافینا سؤز توپلاییر و اؤزونه تابع ائتدیی سؤزلرله بیرلیکده ترکیب عمله گتیریر. فعلی صیفت ترکیبی آدلانان بئله سؤزلر بوتؤولوکده جملهده بیر سینتاکتیک سوالا جواب وئریر و جملهنین بیر عضوو اولور.
مثلاً: وطن تورپاغینی قویوران عسگرلر بیزیم اؤولادلاریمیزدیر. هر ایکی جملهدهکی فعلی صیفت ترکیبی جملهنین مرکب تعیینیدیر.
تاریخ
2020.07.10 / 15:21
|
مولف
آینوره مممدووا
|