سالمان ممتازین یازدیغی کیمی ۱۷-جی عصرده یاشامیش«یاخشی آدلی بیر ساریشین و قاراخاللی قیزا عاشیق اولموش» ساری آشیق آدی ایله مشهور اولان آشیق عبدالله سئودیی یاخشینین وفاتیندان سونراچوخ یاشاماییب،آشاغی‌داکی بایاتی‌دا وصیتینی بئله ایفاده ائدیب:

من آشیق ترسینه قوی، تر منی ترسینه قوی،

یاخشینین قیبله‌سینه، آشیقی ترسینه قوی.

باشقا بیر بایاتی‌سی دا بئله‌دیر:

من آشیقم یار ساری، گئیینیبدی یار ساری،

قوربتده اؤلسه آشیق، اوزونو قوی یارساری.

سالمان ممتازین یازدیغینا گؤره، آشیق «بایاتی‌سینین مضمونونا گؤره باسدیریلمیش و اوستونه گونبز تیکیلیب کی، بو گون آشیق گونبزی آدی ایله معروف و مشهوردور. آشیق گونبزی گول‌بیرد کندینین اؤزونده واقع اولوب، هکری چایینین سول تاییندا دیر. گونبزین اوستونده هئچ بیر یازی،تاریخ یوخدور. یالنیز قبیر داشینین اوزرینده بیر ساز شکلی قازیلیب. بوندان قیاس ائتمک اولارکی، آشیق سازدا چالارمش. دئییلنلره گؤره، صاف، پاک بیر عشق صاحبی اولدوغو اوچون یاخشی اؤلنده اونو اوشاق قبیریستانلیغین‌دا دفن ائدیرلر. یاخشینین مزاری اؤنونده ساری آشیق دیز چؤکور، مزارین باشیندا پروانه‌لر کیمی دولانیر. یاخشینین قبری ایسه هکری چایینین او بیری تاییندا، یولون آرخاسین‌دادیر. یاخشی آشیغین ایسته‌دیی کیمی قیبله‌یه، آشیق دا ترسینه گؤیولوب. هکری چاییدا بو ایکی قبرین آراسیندان آخماق‌دادیر.اهالینین بیر قیسمی آشیغی حاق آشیغی آدی ایله یاد ائده‌رک زیارته گلیرلر .س.ممتاز آشیغین قبرینین شکلینی ده«ساری آشیق» کیتابین‌دا وئریب. کیتابین اوز قابیغینین و قبرین شکلی بئله‌دیر.۱۹۲۷-جی ایلده آرخئولوقلار(باستان شناسلار) دا هکری چایینین ساحلینده‌کی قبیریستانلیق‌داکی اوزرینده ساز شکلی قازیلمیش قبری و گومبزی ۱۷-جی عصره و ساری آشیغا عایید ائدیبلر. ساری آشیق حاقیندا ایلک معلومات قاراداغینین «تذکیره-قاراداغی» اثرینده وئریلیب. تزکیره‌ده آشیغین اصلاً آرازین او تایینداکی قاراداغدان اولماسی،اورادان کؤچوب قاراباغین زنگه‌زور ماحالینین هکری چایی کناریندا گولبورد آدلی کندده یاشاماسی آدینین دا قوربانعلی اولدوغو،«ظاهراً بو ذاتی-پاک شیفته‌یی-روزیگاردیر. چوخ قدیم واختلاردا گلیب قاراباغین زنگه‌زور ماحالیندا هکری چایینین کنارین‌دا گولبورد آدلی قریه‌ده سکونت ائدیب»دئیه یازیلیب.

۱۹۲۰-۱۹۳۰-جو ایللرده امین عابد ساری آشیق حاقیندا معلومات وئره‌رک آدینین قریب اولدوغونو یازیر. ۱۹۲۷-جی ایلده سالمان مومتاز آشیغین آدینین عبدالله اولماسی و حیاتی حاقیندا «آشیق عبدالله» آدلی بیر یازیدا معلومات وئریر.سالمان مومتاز دا اونون قاراداغ ماحالیندان کؤچوب زنگه‌زور کندینه گلمه‌سینی، اورادان دا قاراداغلی کندینده ساکین اولدوغونو و بعضی روایتلره گؤره تخللوصونون «میثلی» اولدوغونو، یاخشییا آشیق اولدوقدان سونرا تخللوسونو «آشیق» قویدوغونو یازیب. بهلول بهجت ساریجا نبی آدلاندیردیغی ساری آشیغین عثمانلی دؤولتینین ایختیاریندا اولان آنادولو ایالتیندن دؤرد نفرله بیرلیکده صفوی شاهلارینا تابع اولان قاراباغ ویلایتینه گلدیینی،رنگی ساریبه‌نیز اولدوغو اوچون یولداشلارینین اونا ساریجا دئدیکلرینی، هکری چایینین سول کنارین‌دا کیچیک بیر کندده دول بیر قادینا قوناق اولدوغونو، قوناق قالدیغی ائوده گؤردویو یاخشی آدلی گؤزل قیزا عاشیق اولدوغونو، اونون سئوگیلی‌سی یاخشینی مولکدار یامان به‌یین زورلا آلیب ائوله‌نمه‌سینی، یاخشینین آناسینین کدریندن اؤلدویونو یازیر. چوخ کئچمه‌دن یاخشینین دا آغیر کدر ایچینده وفات ائتمه‌سیندن سونرا آشیقین تامامیله سارسیلیب چوخ کسکین بایاتیلار چاغیرماسیندان، نه قدر یاشادیغینی و نه یاشدا وفات ائتدیینی دوز گؤسترن بیر ایشاره اولمادیغیندان یازیر.

گؤروندویو کیمی، بنیزی ساری اولدوغو اوچون«ساری آشیق»کیمی تانینان آشیغین آدینی منبع‌لرده موختلیف شکیلده آدلاندیریبلار.«تذکیره-قاراداغی» ده آدی قوربانعلی، سالمان ممتازدا آشیق عبدالله، ساری آشیق، بهلول بهجتده ساریجا نبی آدلانیب.پروفسور. آزاد نبیئو دربند الیازماسیندا آشیغین آدینین عبدالله اولدوغونو و گولبوردا بوتاسینین دالینجا گلدیینی، الیازمادا «عبدالله گولبوردا بوتاسینین دالینجا گلدی، اؤزو ایله آتا-آناسینی دا گتیردی. یاخشینی قریب آشیغا وئرمه‌ییب آخیرت دونیاسینی ایتیرنلر پئشمان اولدولار. یاخشینین آیاغی آلتیندا عبداللهی تورپاغا قوی‌دولار. اوستونه گونبز تیکدیلر. آنجاق اینصاف ائله‌ییب یاخشینی گونبزه گتیریب آشیغا تاپشیرمادیلار. ساغلام جانلار ناحق یئره هاییف اولدو» شکلینده یازیلدیغینی قئید ائدیر.

گؤروندویو کیمی، ساری آشیق، اونون سئوداسی، حیاتی و ادبی ارثی تدقیقات‌چیلاری آز دوشوندورمه‌ییب. بو بیر حقیقتدیر کی، عشق فدایی سی اولان آشیق زنگین ادبی ارث بوراخیب گئدیب. او یالنیز بایاتیلاری ایله دئییل، تجنیس، مرببع، قوشما، جیغالی بایاتی، قیفیلبند بایاتی، بایاتی-باغلاما، تاپماجا کیمی شعر نؤعلرینده موستثنا پوئتیک نومونه‌لر یارادیب. آشیغین گئنیش مشاهیده، اولورکی محببت، زنگین بیلیینین، هیجران و حسرتینین محصولو اولان بو پوئزییا اینجیلرینین ایچری‌سینده اونون یاخشییا سؤیلدیکلری شعرلرین آیریجا یئری وار. گئنیش و هرطرفلی تدقیقاتا مؤحتاج اولان ساری آشیغین حیات و یارادیجی‌لیغی، بلالی سئوداسی حاقیندا هله چوخ دئییله‌جک، چوخ یازیلاجاق. بیز بو یازیمیزدا آشیغین محببتینین عنوانی اولان یاخشییا یازدیغی س.ممتاز و ب.بهجتین اونون حاقیندا توپلادیقلاری شعرلردن بیر نئچه نومونه وئرمکله کیفایتله‌نیریک:

آتلاندیق او زنگینی، سونالار اوز‌ن گونو.

اؤلسون، آشیق گؤرمه‌سین، سندن ال اوز‌ن گونو.

****

من آشیق زینده دئییل، عقلی اؤزونده دئییل،

کیم دئدی حاق جامالی، یاخشی اوزونده دئییل.

****

دردین منی جنگ ائیلر، وورار باشا دنگ ائیلر،

محببت آدام اؤلدورمز، سارالدیب بدرنگ ائیلر.

****

آشیق، یاخشییا مندن، خالین یاخشی یمن‌دن،

گئدیرسن سلام-دعا، آپار یاخشییا مندن.

****

آشیقم، یارا یاخشی، طبیبی آرا یاخشی،

جانیمین درد یاراسین، نه اولار یارا یاخشی.

****

آشیق، یاخشیدن گؤزلر، مورگون یاخشیدن گؤزلر،

باخدیقجا شیرین دوشر، دویماز یاخشیدان گؤزلر.

****

آشیقم، او یاماندی، او یاخشی، او یاماندی،

قورخورام آیری دوشم، یاخشیدان او یاماندی.