۱۰-جو عصرده جنوبی آذربایجان‌دا باش وئره‌ن میللی-دموکراتیک حرکاتلارین مغلوبیته اوغراماسینین اساس سببلرین‌دن بیری ده بؤیوک دؤولتلرین چوخشاخه‌لی ماراقلاری و ایکی‌لی سیاستی اولموش‌دور. قافقاز و اورتا شرق‌ده بیرمه‌نالی نفوذ صاحبینه چئوریلمیی قارشی‌سینا مقصد قویان ایری دؤولتلرین (آبش، روسییا و ب.)«ایران پروبلئ‌می»نین حلین‌ده جنوبی آذربایجان مسئله‌سین‌دن ایرانا تضییق واسطه‌سی کیمی فای‌دالانما جهدلری بو پروبلئمه خصوصی یاناشما طلب ائدیر.

عینی زامان‌دا، ایران ایسلام رئسپوبلیکاسین‌دا سون ایللرده باش وئره‌ن حادثه‌لر کونتئکستین‌ده جنوبی آذربایجان‌دا میللی مثلاًین رئال وضعیتی و حلی پئرسپئکتیولری حاقین‌دا دوزگون تسووور الده ائدیلمه‌سی اوچون ۱۹۴۵-۱۹۴۶-جی ایللرده مؤوجود اولموش جنوبی آذربایجان میللی حکومتینین تاریخینین آراشدیریلماسی، میللی مثلاًین حلی یولون‌دا بوراخدیغی سهولردن تاریخی درس آلیب دوزگون نتیجه چیخاریلماسین‌دان اؤترو اونون فوندامئنتال فعالیتینین بوتون آسپئکتلرینین تدقیق ائدیلیب ایشیقلاندیریلماسی زروری‌دیر. حاضردا ایران‌دا یاشایان آذربایجان‌لیلارین دئمک اولار کی، بوتون طبقه‌لرینین پریوریتئت کیمی ایر‌لی سوردویو آنا دیلینین حقوقلارینین تانینماسی و تعمین ائدیلمه‌سی مسئله‌سی ده میللی حکومتین آذربایجان دیلی ایله باغلی فعالیتینین آراشدیریلماسینی آکتواللاشدیریر.

پهلویلرین حاکمیته گلمه‌سین‌دن سونرا ایران‌داکی آذربایجان‌لیلار آراسین‌دا آنا دیلینه ماراغین آرتماسی و میللی مثلاًین درینلشمه‌سی

۱۹۲۵-جی ایلده قاجار سولاله‌سینین پهلوی سولاله‌سی ایله اوز اولونماسین‌دان سونرا یئنی دؤولت قوروجولوغو، او جمله‌دن واهید میللت یاراتماق ساحه‌سین‌ده فعالیت سرعتله‌ن‌دی و گئنیشله‌ن‌دی. همین سیاست قئیری-فارس دیللرینی، او جمله‌دن آذربایجان تورکجه‌سینی اننوی فعالیت سفئرالارین‌دان سیخیشدیرماغا یؤنلمیش‌دی. فارس شوونیزمی ختتی گؤتوره‌ن یئنی حاکمیت طرفین‌دن آذربایجان دیلینه قارشی هرترف‌لی تضییق و قاداغا سیاستی حیاتا کئچیریلیردی. حاکم رئژیمین و فارس مأمورلارینین قئیری-فارس خالقلارینی، خصوصاً ده آذربایجان تورکلرینی قیسا زامان‌دا آسسیمیلیاسییا ائتمک ایمکانی و پوتئن‌سیالی اولمادیغین‌دان اونلارین دیللرینین، خصوصاً آذربایجان دیلینین داشیییجیلارینا قارشی تطبیق ائتدیکلری هئچ بیر اساسی و ایضاحی اولمایان زوراکی‌لیق اصوللاری مرکزی حاکمیته قارشی نارازیلیغین گوجله‌نمه‌سینه، میللی شعورونون اویانماسی و اینکیشافینا سبب اولوردو. آذربایجان اهالی‌سینین یوخاری دایره‌لرینین، روحانی طبقه‌سینین حمایه‌سین‌دن مهروم آذربایجان دیلینین حقوقلارینی سیاسی موستوی‌ده پرینسیپیال اولاراق سول تشکیلاتلار، مده‌نی موستوی‌ده ایسه چوخ محدود بیر میقیاس‌دا شهر اورتا طبقه‌لرینین نماینده‌لری مدافعه ائدیردیلر. اونا گؤره ده آذربایجان دیلینه قارشی سیاست جنوبی آذربایجان‌دا موتشککیل و گئنیش مقاومتله قارشیلاشمیردی. شهر اورتا طبقه‌لری، خصوصاً ضیالیلار آنا دیلی اوغرون‌دا گئنیش میقیاس‌دا دئموکراتیک جمعیت‌ده موباریزه آپارماغا قادیر ایدیلهr.Belه بیر شرایط ایکینجی دونیا محاربه‌سینین باشلانماسی، سووئت و اینگیلتره قوشونلارینین ایرانا داخیل اولماسی، دیکتاتور رضا شاهین حاکمیت‌دن کنار ائدیلمه‌سی و اؤلکه‌ده نیسبی دئموکراتییانین برقرار اولماسی ایله یاران‌دی. رضا شاه پهلوینین اقتداردان گئتمه‌سی و مرکزین نفوذونون ضعیفله‌مه‌سی ایله سول یؤنوم‌لو قوه‌لر فاللاش‌دی، دئموکراتیک دایره‌لر لئقال فعالیته باشلادیلار. فارس مأمورلارینین ویلایتی ترک ائتمه‌سی ایله آذربایجان دیلینین ایشله‌نمه‌سینه مانع اولان بوتون محدودیتلر پراکتیکی اولاراق آرادان قالخ‌دی.

آذربایجان دیلینین هله ده یازی‌لی ساحه‌دن کناردا قالماسینا باخمایاراق، اجتماعی حیاتین دئموکراتیکلشمه‌سی، آذربایجان دیلی اوزرین‌دن قاداغانین گؤتورولمه‌سی، میللی هیسسلرین آزاد تظاهرو، وتنپرورلیک و دیگر بو کیمی عامللر آذربایجان‌لیلارین میللی هیسسلرینین کورتبیی یوکسلیشینین بل‌لی ایستیقامته یؤنلدیلمه‌سینی، سیاسی-ایدئولوژی جهت‌دن تشکیل اولونماسینی طلب ائدیردی. بو ایستیقامت‌ده ان بؤیوک خیدمتی ۱۹۴۱-جی ایلین اوکتیابرین‌دا یارانان «آذربایجان جمعیتی» و اونون متبو اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتی گؤستردی.

منبع: http://www.gumilev-center.az/1945-1946-ci-ill-rd-movcud-olmus-milli-hokum-tin-ana-dili-siyas-ti/