مشکینشهرین هر داشینین، تورپاغینین آلتین‌دان موطلق آذربایجان تاریخینه مخصوص بیر عابده چیخیر. بو عابده‌لردن بیری ده بیزه یاخشی معلوم اولان قهقهه قالاسی‌دیر. بابک دؤورون‌ده مدافعه مقصدی ایله ایستیفاده ائدیله‌ن بو قالا صفویلر دؤورون‌ده زین‌دانا چئوریلیب. قالادا همچینین سلطانلارین خزینه‌سینین گیزلدیلدیی دئییلیر. بو یولو چیخماق ایسه چوخ چتین‌دیر.

قدیم‌ده عادت ایمیش. عزیزی، اوغلو، قارداشی اولسا بئله، سلطانلار تاختا رئال تهلوکه گؤردوکلری اینسانی یا زین‌دانا سالدیرار یا دا قتله یئتیررمیش. قهقهه قالاسی دا شاه ایسماییلین نوه‌سی ۲-جی ایسماییلین ۱۹ ایل بورادا ساخلانیلماسی ایله مشهوردور. قهقهه قالاسینی تکجه ۱-جی شاه تهماسیبین اؤز اوغلونو بورادا ساخلاماسی مشهورلاش‌دیرماییب، بورا همچینین اؤزونون قئیری-عادی زین‌دانی ایله مشهوردور. بو باره‌ده ایسه بیر قدر سونرا…

قالا مشکینشهردن تخمیناً ۸۵ کیلومئتر اوزاق‌دا یئرلشیر. بیر ساعت سونرا قالانین اتیینه چاتدیق. قهقهه قالاسینین عظمتی اوزاق‌دان آدامی والئه ائدیردی. داغین اتیین‌دن تام اورتا حیسه‌یه کیمی داشلاردان پیلله‌لر دوزولوب. پیلله‌لر آدامی چوخ یورسا دا، تهلوکه ریسکینی خئی‌لی آزال‌دیر. بیزی ان چوخ تعجبله‌ن‌دیره‌ن قالانین ان تهلوکه‌لی یئرین‌ده گؤردویوموز بئلین‌ده اوت شله‌سی اولان ۷۰ یاش‌لی کیشی اولدو. اوزونقولاغی بیر قدر ایر‌لی‌ده اونو گؤزلییردی. بو یاش‌دا بیر آدامین بیزدن فرق‌لی اولاراق قالایا بو قدر راحت چیخماسی بیزی خئی‌لی اوتاندیردی. یقین بو قوجا دا قالانین تاریخین‌دن خبرداردیر، بورادا گئدن دؤیوشلر، سون نفه‌سینی بو تورپاق‌دا وئره‌ن سرکرده‌لر باره‌ده معلومات‌لی‌دیر. بیر زامانلار قانلا سوواریلان بو تورپاغین اوتونو آرتیق سوواری قوشونلاری آتلاری یوخ، بو کیشینین حیوانلاری یئییر.

بیزی گزینتی‌ده موشاییت ائد‌ن مشکینشهر رهبرلیینین مدنیت و ارث کومیته‌سینین امکداشی مسعود ناقی‌لی یوز دفعه‌لرله بو قالایا چیخیب. بورانین هر داشی اونا یاخشی تانیش‌دیر.

«بورا قهقهه قالاسینین گیریش داروازاسی‌دیر. بورادا نیگاهبانلار دایانیردی. هر کسی ایچرییه قویمازدیلار. اونلارین بعضیلری اوچوب و یئنی‌دن دوزلدیلیب. چؤلو داش‌دیر. ایچری‌سی ایسه کرپیجله دوزلدیلیب».

مسعود ناقیلینین سؤزلرینه گؤره، بورادا ایستیفاده ائدیله‌ن کرپیجلره ساسانی دؤورون‌دن قالما عابده‌لرده ده راست گلینیر. بو دا قهقهه قالاسینین تاریخینین هله ساسانیلر دؤورونه گئدیب چیخدیغی احتیمالینی اورتایا قویور. بو قالادا ۲۰ نفرین بیر اوردونون قارشی‌سینی آلماسی باره‌ده میف ده وار.

«قهقهه قالاسی اؤزو طبیعی فورمادا بیر بوتؤو داش‌دان‌دیر. بو تیکی‌لیلری اونون اوستون‌ده تیکیبلر. چتین کئچیله‌ن‌دیر. او زامان بورانی کئچمک هر آدامین ایشی دئییل‌دی. ۲۰ عسگر بیر اوردونون قاباغین‌دا دایانا بیلردی. هئچ سلاح دا لازیم دئییل‌دی. داش دا آتسای‌دیلار، اونلارین قارشی‌سینی آلا بیلردیلر».

دئییرلر، بو قالانین آدی بورادا قهقهه چکرکه‌ن داغلارین او تایین‌دا عکس-سدا وئردیی اوچون بئله قویولوب. بعضی منبع‌لرده قهقهه عذاب-اذیت چکه‌ن معناسی دا وئریر. قالا بابک دؤورون‌ده مدافعه مقصدی ایله ایستیفاده ائدیلیب. بزز قالاسین‌دا ایشاره وئرمک مقصدیله یان‌دیریلان تونقالین توستوسو، ایشیغی بورادان آیدین گؤرونورموش.

بیزی ان چوخ ماراقلان‌دیران قالانین زین‌دانی ایدی. شاه تهماسیبین اوغلو ۲-جی ایسماییل ۱۹ ایل ۶ آی ۲۱ گون بو زین‌دان‌دا مهبوسلوق حیاتی کئچیریب. او، صفوی تاریخینین ان ماراق‌لی شخصیتلرین‌دن ساییلیر. ۲-جی ایسماییل آدی ایله تانینان ایسماییل میرزه اون دؤرد یاش‌لی گنج ایک‌ن سیاست صحنه‌سینه آتیلیب. اؤزونون جسارت‌لی، سرعت‌لی حمله‌لری ایله دوشمه‌نی دهشته سالدیغی اوچون اونو «دلی ایسماییل» آدلاندیریرمیشلار. اما ایسماییل میرزه‌نین بو مؤهتشه‌م قلبه‌لری و شهرتی تهماسیب اوچون تهلوکه یارادیر، اوسته‌لیک بیر سیرا حرکتلری شاهی اؤزون‌دن چیخاریر و نتیجه‌ده ۲-جی ایسماییل حبس اولونور. بو قالادا حبس‌ده قالدیغی مدت‌ده نارکوتیک ماده‌لره قورشانماسی آتاسینین اؤلومون‌دن سونرا حاکمیتی اله کئچیرمه‌یه و ۲ ایل تاخت‌دا ایلشمه‌یه مانع اولمور.

«بورا قهقهه قالاسینین زیندانی‌دیر. بیر طرفی باغلی‌دیر. اورادان داروازا قویوب قاپی‌سینی باغلاییردیلار. قارشی طرفی ایسه چتین سیلدیریم‌دیر و هئچ کس اورادان کئچه بیلمز. صفویلرین بؤیوک آداملارین‌دان، شاهلارین‌دان بعضیلری بورادا حبس‌ده ساخلانیلیرمیش».

بورادا بیر نئچه باشقا زیندانلار دا اولوب. او دؤورده قالادا یاغیش و قار سولارینین توپلانماسی مقصدیله ۱۷ سو قویوسو قازیلیبمیش. بو قویولار سو طلباتینین اؤدنیلمه‌سی مقصدی داشیییردی. بون‌دان باشقا قالادا گؤردویوموز بو چالالاردا دویو و بوغ‌دانی هونگ دسته‌ده اولدوغو کیمی دؤیورلرمیش. قالا اراضی‌سین‌ده جدی آراش‌دیرما آپاریلماسینا احتیاج وار. حتی بیز بئله ارازینی گزرکه‌ن ساخ‌سی قابلارا، حتی کلله سومویو پارچاسینا راست گلدیک. یقین کی، گله‌جک‌ده بو قالادا آشکارلاناجاق بیر چوخ تاپینتیلار آذربایجانین اورتا عصرلر تاریخینین آچیلمایان چوخ مقاملارینا آیدین‌لیق گتیره‌جک.

قهقهه قالاسی شاهین خزینه‌نین ساخلانماسی مقصدی ایله ده ایستیفاده ائدیلیب. تاریخی منبع‌لره اساساً ایسماییلین محبوس‌لوغو دؤورون‌ده قالادان قیزیل و گوموش کولچه‌لر یوخا چیخیب. قالا رئیسی حبیب بی اوستاجلی کولچه‌لرین یوخا چیخماسین‌دا شاهزاده ایسماییلی گناهلاندیریر. ایسماییل ایسه بو ایشده حبیب بیین قیزینین تقصیرکار اولدوغونو سؤیلییر. قیزیلباش طایفالاری آراسین‌دا دوشمن‌چی‌لیک‌ده بورادان باشلاییر. قهقهه قالاسین‌دان خزینه‌نین یوخا چیخماسین‌دان سونرا. طایفالار آراسی مباریزه صفویلر دؤولتینی هر زامان ضعیفلدیب. سانکی تاریخ قیزیلباشلارین قودرتینه قهقهه قالاسین‌دا ایستهزا ایله قهقهه چکیب.