کولت. آز شاعر آقشین ائوره‌نین موصاحیبه‌سینی تقدیم ائدیر:

- لوکرئت‌سی دئییردی کی، اوشاقلار کور قاران‌لیق‌دان قورخدوغو کیمی، بیز ده ایشیق‌دان قورخوروق. یعنی نیه اینسان اونو گیزله‌دن قارانلیغا چکیلمه‌یه مئیل‌لی‌دیر؟

- سیررینی ایتیره‌ن هر شئی ایشغال ائدیلمیش ساییلیر. عمومیتله، کشف بیر نؤو ایشغال، ایشغال ایسه کشف‌دیر. مثلاً، ماکئدونییالی ایسگندرین حربی اوغورلاری - ایشغاللاری هم ده جوغرافی کشفلره سبب اولموش‌دو. ایشغال ائتدیی یئنی اراضیلرین خریته‌سینی هازیرلات‌دیریردی.

باشقا بیر مثال چکیم. ۵۰۰ ایل اول ایندیکی پئرو اراضی‌سین‌ده اینکلرین مؤجوزوی شهری - ماچو پیک‌چو دا محض کشف نتیجه‌سین‌ده محو اولوب. ۱۶-جی عصرده ایسپانلار ماچو پیک‌چویا گلن‌ده چیچک خسته‌لیگی گتیریرلر. بو دا او مؤهتشه‌م سیویلیزاسییانین سونونو سورتلندیریر.

یعنی آشکار اولماق، سیررینی ایتیرمک بیر نسنه‌نین ایشغالینا، مغلوبیتینه سبب اولور. اینسانین آشکارولمایا قارشی رئفلئک‌سی اونون ایشغال‌دان خلاص اولماق جه‌دی‌دیر. همچینین، ایشیق اینسان طبیعتینه یاد بیر شئی‌دیر. تسووور ائدین، اینسانلیغین ۲۰۰-۳۰۰ مین ایلده‌ن چوخ یاشی وار، اما او، لامپانی جمعی ۱۵۰ ایل اول کشف ائدیب. اینسانین دوغولدوغو یئر کوره‌سینین ایشیغی یوخ‌دور، اولماییب. یعنی اینسان قارانلیغا، گیزلی‌لییه اویغون فورمالاشیب.

- اینسان هم ده اوچورومون دیبینه یووارلانانا قدر باشا دوشمک ایستمیر...

- بئله دئییم، اینسان سون آنا قدر اوچوروما یووارلاناجاغینا اینانمیر. اما اوچوروم وارسا، اورا ییخیلماق قاچیلمازدیر. چونکی جازیبه قوه‌سی وار: او اوچوروم بوش قالمامالی‌دیر.

۱۴-جو-۱۵-جی عصرلرده شرق هوروفیلیینین باجارمادیغینی ۱۶-جی عصرده قرب رئنئس‌سان‌سی باجاردی و اینسانی عصرلردیر محکوم اولدوغو تسلیمیت‌چی‌لیک‌دن خلاص ائتدی. یعنی اینسان گوجله‌ن‌دی، اؤزو حاق‌دا فیکری دییش‌دی. اولجه اؤزونه، سونرا اطرافینا، داها سونرا دونیایا دیکته ائل‌مه‌یه باشلادی. موختلیف دؤورلرده ائکزیستئنسیالیستلر، آبسوردیستلر، پئسسیمیستلر اورتا عصرلرده‌کی تسلیمیت‌چی‌لییه قاییت‌سالار دا، بو، بوتؤو معنادا توپلوملاری احاطه ائتمه‌دی. نتیجه اولاراق ایندی ده اینسان اؤزو حاق‌دا یوکسک فیکیرده‌دیر. طبیعی، بون‌دا سون ۵۰ ایلده الده ائدیله‌ن اینانیلماز علمی-تئکنیکی، حربی، تیببی اوغورلارین دا رولو وار. آنجاق دوشونوره‌م کی، پوستکورونا دؤورون‌ده اینسان رئال‌لیغی - چارسیزلیینی تام معناسی ایله باشا دوشه‌جک.

- کایناتی بیزه سون‌سوز گؤستره‌ن شئی وارلیق اولاراق اینسانین ناتامام‌لیغی‌دیر، یوخ‌سا حقیقته‌ن کاینات سون‌سوزدور؟

- کوسمولوگییا پروبلئمینین یاشی ان آزی اینسانلیغین اؤمرو قدردیر. چونکی ایلک اینسانلار کوسمیک جیسیملر، گؤی‌ده باش وئره‌ن طبیعی پروسئسلره آنلام وئرمه‌یه چالیشیبلار. حتی دونیانین یاری‌سینی توتموش چینگیز خان کیمی عقل‌لی بیر اینسان دا شیمشک چاخماسینی، گؤی گورول‌داماسینی تئنقرینین غضبله‌نمه‌سی کیمی قبول ائدیردی. بزه‌ن یوروشلرینی، هوجوملارینی دا گؤی جیسیملرینین حرکت ترایئکتورییاسینا گؤره مویینلش‌دیریردی.

دئمییم او کی، مینیللردیر حلینی تاپمایان، کونکرئت جاوابی بیلینمه‌یه‌ن بیر پروبلئمه منیم دوزگونه یاخین جاواب وئرمییم مومکون دئییل. اما کایناتین سون‌سوزلوغو حاقین‌دا اونو دئیه بیلره‌م کی، بیر نسنه‌نین باشلانغیج نقطه‌سی وارسا، موطلق کی، سونو دا وار.

اینسانین ایسه ناتامام اولدوغونو دوشونوره‌م. زررجیک بوی‌دا میکروبا مغلوب اولان بیر جانلینین موکممل اولماسی فیکری آبسورددور. اینسان ناتامام وارلیق‌دیر و هله کی اؤزونه مغلوب اولور.

- بو گون دونیانی جنگینه آلان پاندئ‌مییا حاق‌دا نه دوشونورسونوز، بیزه نیی باشا سال‌دی، اینسانلاری دییشه بیله‌جک‌می؟

- بایاق دئدییم کیمی، اینسان چارسیزلیینی داها یاخشی باشا دوشه‌جک. اما من دونیا نیزامین‌دا بؤیوک معنادا نیین‌سه دییشجیینی دوشونموره‌م. اینسان‌لیق سونونجو دفعه اؤت‌ن عصرین اوللرین‌ده باش وئرمیش فلاکت‌دن، یعنی ۱-جی دونیا محاربه‌سین‌دن چوخ «یاخشی» بیر درس چیخارمیش‌دی - ۲-جی دونیا محاربه‌سینی باشلاتمیش‌دی. ایندی ده نیین‌سه دییشجیینی گؤزلهمیرم. اوزاغی، ۲ ایل سونرا کورونانین یاراتدیغی تراومالار دا چکیلیب گئده‌جک و یئنه دونیانی بؤلوش‌دورمه‌یه داوام ائد‌جکلر. بیر ده جدی اقتصادی دالغالانمالار اولا بیلر، ۱۹۲۹-دا موشاهی‌ده اولونموش بؤیوک بحرانین داها آغیر وئرسییاسینی گؤره بیلریک.

حاضردا ایسه فاکت بودور: بیز دونیادا اؤز فاجعه‌میزله تک قالمیشیق. اوللر هان‌سی‌سا کیچیک دؤولتلر بیر فلاکتله اوزلشه‌ن‌ده بؤیوک دؤولتلری کمکه چاغیریردی. ایندی ایسه او بؤیوک دؤولتلرین اؤزونه کؤمک ائد‌ن لازیم‌دیر. اینسان‌لیق یئر کوره‌سین‌ده تک قالیب و گئده‌جک باشقا یئری یوخ‌دور.

- یازیرسینیز کی، تاریخ‌ده اوچ جدی فاکت وارسا، اونون ایکی‌سی قادین‌دیر. نیه بئله دوشونورسونوز؟

- بو ایفادنی قادینی ایلاهیلش‌دیرمک آنلامین‌دا دئممیشه‌م. عمومیتله، قادینین و یا کیشینین – هان‌سی‌سا بیرینین اوست وارلیق اولماسی حاق‌دا دئییله‌نلر بوش پافوس‌دور. ساده‌جه، تاریخ بویو، حتی ماتریارخات دؤنه‌مین‌ده بئله دونیادا کیشی هئگئمونییاسی حاکم اولدوغو اوچون قادین فاکتی موخالیف بیر آنلاییش کیمی قارشیمیزا چیخیر. قادین فاکت اولاراق اصلین‌ده بیر نئچه فورمادا مؤوجوددور. طبیعی، بورادا داورانیش، اخلاق، نیطق، منویات کودئکسلرین‌ده ده ائستئتیک اولان قادین‌دان صحبت گئدیر. قادین جان‌لی اورقانیزم اولماقلا یاناشی، هم ده ائستئتیکادیر. مثلاً، صنعت اؤزو بئله اونا گؤره گؤزل‌دیر کی، اونون داشیدیغی گؤزل‌لیک آنلاییشی دا داها چوخ قادینلا آسسوسیاسییا اولونور.

فیکیر وئرین، بیز گاه شومئر متنلرینه ایستینادن قادینی قاداغان اولونموش مئیوه‌نی یئمک‌ده اتهام ائدیردیک، گاه آنتیک تاریخه ایستینادن اونو ماتریارخاتلا خاتیرلاییریق، گاه دا هیندلیلرین ایبتی‌دای قای‌دالارینا اساساً اؤل‌ن اری ایله دیری-دیری باس‌دیریریق. فیکیر وئریرسینیزسه، اکثر موهوم پروسئسلرین ایچین‌ده قادین رول آلیر. بوردا خریستیان و ایسلام دونیاسین‌دا موختلیف دؤورلرده قادینا اولان پارادوکسال موناسیبتلری ده دانیشماق اولاردی، اما او، داها گئنیش صحبتین مؤوضوسودور. دئمییم او کی، بوتون میستیک، دینی، فلسفی، تاریخی بحرانلارین ایچین‌ده قادین مؤوضوسو قیرمیزی ختت کیمی کئچیر.

بو باخیم‌دان، قادینین تاریخین گئدیشاتین‌دا اؤن‌مینه دقت چکمک اوچون بئله بیر فیکیر دئمیشه‌م. اما هر شئی‌دن اول، دونیادا کیشی اوچون اوچ جدی فاکت وارسا، ایکی‌سی سئودیی و اونو سئوه‌ن منویات‌لی قادینی‌دیر.