فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو آیسئل غریب‌لی «آذربایجان دیلی» آنلاییشینین فورمالاشما تاریخینین دؤورلرینی آراشدیراراق ماراق‌لی نتیجه‌لره گلیب.

اونون فیکرینجه، «آذربایجان دیلی» آنلاییشینین کؤکون‌ده و یا منشیین‌ده «تورک دیلی» آنلاییشی دایانیر. بو آنلاییشین تاریخی تورک ائتنوسونون یاراندیغی ائ. ا. ۳-جو مینیل‌لیک‌دن حسابلان‌سا دا، «تورک دیلی» آدی ایلک دفعه سیستئم‌لی شکیل‌ده ۱۱-جی یوزیل‌ده محمود کاشغارینین «دیوانی-لوغت-ایت-تورک» اثرین‌ده ایشلنیب: «ایلک اورتا عصرلردن یئنی دؤورون باشلانغیجینا کیمی «تورک دیلی» آنلاییشی یا واهید بیر دیلین، یا دا اونون بیر-بیرین‌دن چوخ دا فرقله‌نمه‌یه‌ن موختلیف جوغرافی، لهجه تظاهرلرینین عمومی آدینی بیلدیریب. یئنی دؤورون باشلانغیجین‌دان تورک خالق لهجه‌لری آراسین‌داکی فرقلر درینلشدیین‌دن ۱۹-جو عصرین اورتالارین‌دان تورکولوژی ادبیات‌دا تورک دیللری آیری-آیری آدلار ایله فرقلندیریلیبلر کی، بونونلا دا «تورک دیللری» آنلاییشی میدانا چیخیب. ۲۰-جی عصرین باشلانغیجین‌دا تشککول تاپان تورکچولوک حرکاتی و نظریه‌سی تورکلرین بیرلیگی، «اورتاق تورکجه» ایدئیاسینی ایر‌لی سوروب و «ایستانبول لهجه‌سی»نی اورتاق تورکجه اولاراق مدافعه ائدیب».

آراشدیرماچینین سؤزلرینه گؤره، «قدیم آذربایجان دیلی» آنلاییشی باره‌ده آزربایجانشوناس‌لیق‌دا موختلیف فیکیرلر وار کی، اونلاری، اساساً، ایکی قروپا بؤلمک اولار: «قدیم آذربایجان دیلی» - ایران منشأ‌لی بیر دیل‌دیر؛ «قدیم آذربایجان دیلی» - تورک منشأ‌لی بیر دیل‌دیر. هر ایکی مؤوقئیین ترفدارلاری سون یوز ایلده هم علمی، هم ده ایدئولوژی کاراکتئرلی بیر سیرا دلیللر گتیریبلر: «قدیم آذربایجان دیلی»نین ایران و یا تورک کؤکه‌ن‌لی بیر دیل اولدوغونو حاضردا علمه معلوم فاکتلار اساسین‌دا سؤیله‌مک مومکون دئییل. فاکت-گومانلار ایسه بو دیلین «تورکجه» اولدوغو باره‌ده داها چوخ ایسرار ائل‌مه‌یه ایمکان وئریر. آنجاق بو شرطله کی، مسئله‌یه عموماً تورک دیلی تاریخی و آلتای نظریه‌سی کونتئکستین‌ده باخیل‌سین».

عالیمین قناعتینجه، ۱۹-جو عصرین سونو - ۲۰-جی عصرین اوللرین‌ده «آذربایجان دیلی» آنلاییشی داها چوخ «تورک دیلی» فورماسین‌دا ایشله‌ن‌سه ده، باشقا تظاهرلردن ده ایستیفاده ائدیلیر کی، بو دا آرتیق تشککول تاپمیش موستقیل بیر دیلی اؤز آدی ایله آدلان‌دیرماق، قوهوم تورک دیللرین‌دن فرقله‌ن‌دیرمک‌دن ایر‌لی گلیر: «همین تئندئن‌سییا اؤزونو دؤولت دیلینین حتی رس‌می اولاراق «تورک دیلی» آدلاندیغی هم آذربایجان خالق جومهوریتی، هم ده ۲۰-جی عصرین ۲۰-۳۰-جو ایللرین‌ده گؤستریر. ۱۹۳۰-جو ایللرین اورتالارین‌دا آذربایجان سسر-ده خالقین دیلینین «آذربایجان دیلی» آدلاندیریلماسی میللی اجتماعی شعوردا بیرمه‌نالی قارشیلانماییب، بونو قانوناویغون سایانلارلا یاناشی، خالقین تاریخینه قارشی رئپرئس‌سییا حساب ائد‌نلر ده اولوب. سبب ایسه اودور کی، همین ایللرده سسری-ده هم تورک‌لویه قارشی بؤلوجو تضییق سون حده چاتیب، هم ده «تورک دیلی»ند‌ن «آذربایجان دیلی»نه کئچید موسکوانین دیقته‌سیله حیاتا کئچیریلیب».

آ. قریب‌لی بیلدیریر کی، آذربایجان خالق جومهوریتینین یاراندیغی ارفه‌ده دؤولتین «آذربایجان» آدلاندیریلماسینا دا اعتراضلار اولموش‌دو. باشقا یان‌دان، بو آدین نورمالاشماسی، ائل‌جه ده «آذربایجان خالقی» ائتنونیمینین تشککولو چوخمه‌نالی «تورک»، ائل‌جه ده «تورک دیلی» آنلاییشینین دا آیریلماسینی طلب ائدیردی: «بو باخیم‌دان «آذربایجان دیلی» آدی نه قدر مورککب بیر تاریخی شرایط‌ده رسمیلشدیریل‌سه ده، ماهیتجه، اؤزونو دوغرول‌دوردو. اونا گؤره کی، بو ایدئیا سووئتلر بیرلیگی رهبرلرینین تفککورونون مهسولو دئییل‌دی، هله ۱۹-جو عصرین سونو - ۲۰-جی عصرین اوللرین‌ده آذربایجان ضیالیلارینین میللته، اونون دیلینه آیریجا آد آختاریشلارینین مهسولو کیمی میدانا چیخمیش‌دی.

سووئتلر بیرلیگی داغیلدیق‌دان سونرا اؤلکه‌میزده واری‌سی اولدوغو آذربایجان خالق جومهوریتینین بیر سیرا آتریبوتلاری ایله یاناشی، دؤولت دیلینین آدی «تورک دیلی» قبول ائدیل‌دی. ۱۹۹۵-جی ایلده ایسه آذربایجان رئسپوبلیکاسینین کونستیتوسییاسی قبول ائدیلرکه‌ن دیلیمیزین آدی مسئله‌سینه اومومخالق سسوئرمه‌سی یولویلا یئنی‌دن باخیل‌دی، دؤولت دیلینین «آذربایجان دیلی» اولدوغو تصدیق ائدیل‌دی.