دونیادا تخمیناً ۶۰۰۰دن چوخ دیری دیل مؤوجوددور. "بیزیم، دیل باره‌ده ایندییه قده‌ر بونجا معلوماتیمیز یوخ‌‌ایدی. باخمایاراق کی بوتون دیل‌لر باره‌ده دقیق آچیقلاما یوخدور آنجاق دئمک اولار کی دونیانین بوتون دیل‌لری آرتیق کشف ائدیلمیش‌دیر. بو آراشدیرمالار همچنین گؤسته‌ریرکی اینسان دانیشارکن بئیین حیصه‌سینده نه‌لر باش وئریر، و یاخود اوشاق‌لار اؤز آنا دیل‌لرینی نئجه اؤیره‌نیرلر. آنجاق نه ‌قده‌ر دیل باره‌ده بیلیگیمیز چوخالسا دا "دیل ندیر؟" سورغوسونا جواب وئرمک بیر او قده‌ر چتینله‌شیر، بونا گؤره کی گونون دقیق بیلیک‌لری، اسکی اینانج‌لاری شوبهه آلتینا آپارمیشدیر".(زبان چیست. یورگن ترابانت. منوچهر امیرپرور).

دیل داها تکجه ایلگی سیستئمی دئییل‌دیر. یعنی دیل‌لرین اصلی فونکسییاسی آدام‌لار آراسیندا ایلگی قورماق اولسا دا اونلارین تفککور طرزلری بیر بیریندن فرقلی‌دیر. اؤرنک اوچون، دئییرلر فرانسه‌لی‌لر ائسپریت کلمه‌سیندن، فرانسه‌لی‌لره مخصوص اولان بیر آنلامی بیان ائله‌ییرلر.
یاخود اسکیمولارین بیز قار دئدییمیز شئیه چئشیدلی کلمه لری واردیر. بو سؤزلر دیل‌لرده تفککور طرزینه ایشاره ائله ییر. اصلینده دئمک ایسته‌ییرلر کی دیل، معنا دونیاسینی فرقلی شکیلده تشکیل ائله‌ییر. بوگون دیل‌لرین خوصوصی‌ایله ذهنی فرقلییینه تاکید اولونور. "چئشیدلی دیل‌لر بیر شئیین چئشیدلی ایلگی‌لری دئییل‌لر بلکه اونون متفاوت باخیش آچیسی‌دیرلار. دیل‌لرین چئشیدلییی‌ایله دونیانین زنگین‌لییی آرتیر و جور‌به‌جور فیکیرلر و دویغولار عمله گلیر."(ویلهلم فون هومبولت).

آنجاق یورگن ترابانت-آ گؤره یاخین گله‌جک‌ده دیل‌لرین چوخو آرادان گئده‌جک‌دیر چونکی یئنی دونیانین قورولوشو کیچیک قوروپ‌لاری بؤیوک اتحادیه‌لرده اریدیر. اونلار اؤز دیل‌لرینی ترک ائله ییرلر. اصلینده ویلهلم فون هومبولتون-ون ایسته‌دییی دوشونجه زنگین‌لییی آستا- آستا آرادان گئدیر. آز تکلم‌لی دیل‌لر مدنی سوییه‌سی یوکسک اولان دیل‌لره قوشولوب اونون مزیت‌لریندن یارارلانیرلار و بیر بؤیوک میللتین اجتماعی ایره‌لی‌له‌ییش ایمکانلاریندان ایستیفاده ائله‌ییرلر. آنجاق مومکون دئییل بؤیوک دیل‌لر قاییدیب کیچیک دیل‌لرده مستحیل اولالار. آیدین دئییل صاباح "دونیا کندی" دئییلن مکاندا دقیقاً نه باش وئره جک‌دیر، آنجاق، بو کندده آرادان گئده‌جک دیل‌لرین اؤزونه مخصوص افسانه‌لری، تاریخی، ماهنی‌لاری و فیکیر طرزی‌نین محو اولماسی اؤزو دوشوندوروجودور.

ایه‌ر مارتین هایدگرین "دیل اؤزو بیر دوشونجه‌دیر و دوشونجه بیانی دئییل"( هایدگر، زبان و اندیشه.یعقوب نعمتی، انیسه اصلانی )سؤزونو نظرده آلساق عصرین یئنی دیلچی‌لیک علمی‌نین بو سؤزونه داها دا اینامیمیز آرتاجاقدیر:" هر دیل بیر دوشونجه طرزی‌دیر."

بئله‌لیک‌له هر دیلین اؤلومو بیر فیکیر نؤوعونون اؤلومو دئمک‌دیر و هر بیر دیله قاداغا قویولارسا اصلینده بیر نؤوع باشقا جور فیکیرلشمه‌یه قاداغا قویولور.

فورصت‌دن ایستیفاده ائله‌ییب لوکال بیر مسئله‌یه ایشاره ائله‌مک ایسته‌ییرم.

اوّل‌لر آذربایجاندا بئله بیر ایستک وار ایدی:"تورک دیلینده مدرسه اولمالی‌دیر هرکسه". بو آرزو اؤزو‌ ده عدالت‌لی دئییلدی. چونکی هم ایراندا هم ده آذربایجاندا آرتیق تورک اولمایان میللت‌لر ده مؤوجوددور. خوشبختلیک‌دن سون زامان‌لار بو ایستک دموکراتیک‌لشمیش‌دیر:"اؤز دیلینده مدرسه اولمالی‌دیر هرکسه". بو مدنی ایسته‌یی بیز ده آرزولاییریق. هر بیر دیلین ایره‌لیله‌ییشی و داها دا زنگین اولماغی اوچون آکادئمیک یؤنه دوشمه‌سی، ضروری‌دیر.