بو گون بیر چوخ کیتاب‌دا، درس‌لیکده، مقاله‌ده و سوسیال مئدیادا ایستاتوسلاردا بئله بیر فیکیر سس‌لنیر: «۱۹۲۰-جی ایللرده آذربایجان‌دان قوپموش ناخچیوان ایرانلا ارمنیستان آراسیندا سیخیشیب قالمیشدی. تورکییه جمهوریتینین قوروجوسو قاضی مصطفی کمال آتاتورک اؤز وسایتی حسابینا ایران‌دان تورپاق ساتین آلاراق، ناخچیوان مختار رسپوبلیکاسی ایله تورکییه‌نین بوگونکو سرحدلرینی یارادیر».
حقیقتن‌می آتاتورک بونو اؤز جیبینین پولو ایله آلیب؟
بولشویکلر آذربایجانی ۲۷ آپرئل ۱۹۲۰-جی ایلده ایشغال ائتمیشدی. او زامان تورکییه‌نین متفیق آختاریشینا ایلک سس وئره‌ن لنین اولدو. چونکی بو متفیق‌لیک هر ایکی دولته لازیم ایدی.
تورکییه‌یه: متفیقلرین مداخیله‌سینه مقاومت گؤستریلمه‌سی مقصدیله ۲۳ آپرئل ۱۹۲۰-جی ایلده آنکارادا تورکییه پارلامنتی مصطفی کمالین رهبرلییی آلتیندا میللی اوردونون یارادیلماسی اوچون توپلانمیشدی. مصطفی کمالین رهبرلیک ائتدیی میللی حرکاتا عمومی دوشمنه قارشی مباریزه‌ده سووئتلرین دستیی لازیم ایدی.
بولشئویک روسییاسینا: مستملکه ایداره‌چی‌لییی آلتیندا اولان مسلمان دونیاسینین بریتانییالیلارا و فرانسیزلارا قارشی آیاغا قالدیریلماسیندا تورکییه‌نین نفوذو لازیم ایدی.
بو متفیق‌لیک مسئله‌سینده آتاتورکون نیتی ارمنیستان و گرجستان اوزریندن دئییل، آذربایجان اوزریندن گئدیش-گلیش اوچون سرحد خطی یاراتماق ایدی. خصوصیله ناخچیوان مسئله‌سی اونون دقتینده ایدی. ۱۹۲۱-جی ایلده، هله مسکوا سازیشیندن اول کاستامونو میللت وکیلی، خاریجی ایشلر ناظرینین معاوینی بکیر سامی بیله بیرلیکده مسکوایا نماینده هئیتین‌ده تمثیل اولونان یوسیف کمال تنگیرشنک آتاتورک ایله گؤروشوب، «پاشا، روسلار ناخچیوانی تاکیدله ایسته‌سه، نه ائدک؟» دئیه سوروشوب.
مصطفی کمال آتاتورک ناخچیوانین ارمنیستانا هدیه ائدیلمه‌سی فیکریندن ناراحات اولور و دئییر: «ناخچیوان تورک قاپیسی‌دیر. بو مسئله‌نی نظره آلین و الینیزدن گلنی ائدین!» (باخ: تورک دونیاسی تاریه دئرگی‌سی. سایی ۶۴. نیسان ۱۹۹۲. سف: ۵-۶).
تورکییه کشفیاتینین وئردیی معلوماتا گؤره، لنین حکومتی ۱۹۲۰-جی ایل آوگوستون ۱۰-دا ارمنی داشناک حکومتی ایله باغلادیغی مقاویله‌یه اویغون اولاراق ناخچیوانی کاغیذ اوزرینده ارمنیلره وئرمیشدی.
تقدیم ائتدییم خریطه‌یه دقت ائدین: ۱۹۲۹-جو ایل تورکییه‌نین سرحد خطلرینی گؤستره‌ن خریطه‌دن گؤرونور کی، بو تاریخه قدر ناخچیوان و تورکییه آراسیندا سرحد خطی اولماییب.
۱۹۲۱-جی ایل مارتین ۱۶-دا تورکییه ایله بولشئویک روسییاسی آراسیندا باغلانمیش مسکوا مقاویله‌سی ایله ناخچیوان مختار قورولوش قازاندی و باشقا دولته بوراخیلماماق شرطی ایله آذربایجانین اختیارینا وئریلدی.
عینی مسئله ۱۹۲۱-جی ایل اوکتیابرین ۱۳-ده تورکییه، بولشئویک روسییاسی، آذربایجان، ارمنیستان و گرجستان آراسیندا امضالانان قارس مقاویله‌سی ایله ده اؤز تصدیقینی تاپدی و تورکییه ناخچیوانین آذربایجانا باغلی مختار رسپوبلیکا اولاراق قالماسینین قارانتی اولدو. سونراکی ایللرده ارمنیستان زنگزور کیمی ناخچیوانی دا ایلحاق ائتمه‌یه چالیشسا دا، مسکوا و قارس مقاویله‌لرینین مدعالارینا اویغون اولاراق ناخچیوان آذربایجانین ترکیبینده «موختار رسپوبلیکا» کیمی موجودلوغونو داوام ائتدیردی. مقاویله‌دن بیر حیصه‌نی تقدیم ائدیره‌م:
«ماده ۳: رازیلیغا گلن طرفلر مقاویله‌نین ۱-جی علاوه‌سینین (ج) بندین‌ده معین ائدیلمیش سرحدلر داخیلینده ناخچیوان بؤلمه‌سینین هئچ واخت اوچونجو دؤولته تسلیم اولماماق شرطی ایله آذربایجانین حمایه‌سی آلتیندا مختار رایون یاراتماغا راضیلاشدیلار.
ناخچیوان اراضی‌سینین آراز تالوئق خطینین شرقی ایله تاغنا داغی (۳۸۲۹) - ولی داغ (۴۱۲۱) - باغیرسیک (۶۵۸۷) - کؤمورلو داغ (۶۹۳۰) خطی آراسیندا سیخیلمیش اوچبوجاقلی حیصه‌سین‌ده بو تورپاقلار کؤمورلو داغدان باشلاییر و سارای بولاکا (۸۰۷۱) قدر اوزانیر. آرارات ایستانسییاسیندان کئچن و قارا سو ایله آراز قووشاغیندا بیته‌ن سرحد خطی تورکییه، آذربایجان و ارمنیستانین صلاحیت‌لی نماینده‌لریندن عبارت کمیسییا طرفیندن معین ائدیله‌جک».
ناخچیوان و شرور رایونلارینا ارمنی ادعالاری تورکییه‌نین قطعی موقعی و وتوسو ایله رد ائدیلدی. بولشئویکلر آنکارا ایله یاخشی مناسیبتلرین قورولماسینا چالیشیردیلار. نتیجه‌ده مسکوا و قارس مقاویله‌لرینه گؤره بو رگیون سووت ارمنیستانینا بیرلشدیریلمیر، اوزینده سووت آذربایجانین پروتکتوراتی آلتیندا مختار اراضی یارادیلیر. قارس مقاویله‌سینین ناخچیوانی آذربایجانین ترکیبینده مختار قوروم کیمی تثبیت ائد‌ن ۵-جی ماده‌سینی سووئت ارمنیستانی دا داخیل بوتون طرفلر تانیدیلار. لاکین بو مباریزه و امضالانان سندلره باخمایاراق، ناخچیوان مختار رسپوبلیکاسی یارادیلارکه‌ن ناخچیوان و تورکییه آراسیندا عمومی سرحد یوخ ایدی.
دوسنت، دوکتور احمد اؤزگیرایین ۱۹۹۵-جی ایلده «آتاتورک آراشدیرما مرکزی ژورنالی»ندا درج اولونان مقاله‌سین‌ده و پروفسور نهاد ائریمین ۱۹۵۲-جی ایلده یازدیغی مقاله‌ده ایرانین ۱۹۳۲-جی ایلده آپاریلان دانیشیقلار نتیجه‌سینده راضیلاشمانی قبول ائتدیی و کیچیک آرارات بؤلگه‌سینی تورکییه‌یه وئرمه‌یه راضی اولدوغو یازیلیر. مقاویله‌یه اساساً، سرحد آراز چایینین قاراسو چایینین قوووشدوغو یئردن باشلاییر، بورالان گؤلونه قدر قاراسو چایینین تالوئقینی (چایین یاتاغینین ان درین نقطه‌لرینی بیرلشدیره‌ن خط) ایزلییر.
آتاتورک تورکییه‌نین عمومی‌لیکده تورک دونیاسی ایله اراضی باخیمیندان علاقه‌سینین کسیلمه‌مه‌سی مقصدیله ایرانلا اراضی مبادیله‌سی، یعنی تورپاق دییشیک‌لییی ائدیب. لاکین بو مقاویله و اراضی دییشیک‌لییی زامانی آتاتورک جیبیندن پول وئرمه‌ییب. بو یئرده بیر مقامی قید ائتمک ایستردیم: ایسته‌نیله‌ن حادثه‌نی عمومی کونتکسدن چیخاراراق دیرلندیرمه‌یه چالیشماق بوتون حاللاردا سهو نتیجه‌لره گتیریب چیخاریر. بو باخیم‌دان حاقیندا دانیشدیغیمیز مسئله‌یه ده باش وئردیی دؤورون کونتکستینده باخماقدا فایدا وار.
او دؤورده کیچیک آغری داغی اوللر ایران سرحدلری داخیلینده ایدی. کورد طایفالارینین عصیانلاری زامانی تورک اوردوسوندان قاچان عصیانچیلار ایرانا کئچیردیلر. فورصت تاپیب تورکییه‌یه قاییتدیلار و عصیانی داوام ائتدیردیلر. تورکییه‌نین خبردارلیقلارینا باخمایاراق، ایران بونلارین قارشی‌سینی آلماقدا چتینلیک چکیردی. پروبلمی دایمی حل ائتمک ایسته‌یه‌ن مصطفی کمال آتاتورک ۱۹۳۲-جی ایل یانوارین ۱۸-ده او زامانکی خاریجی ایشلر ناظری توفیق روشتو بیی تهرانا گؤندردی. آتاتورک سرحدی دوزلتمیی و کیچیک آغرینی تورکییه‌یه وئرمیی و بونونلا دا عصیانچیلاری نظارت آلتینا آلماغی قارشی‌سینا مقصد قویموشدو. دانیشیقلاردان سونرا یانوارین ۲۳-ده ایران سرحد کورئکسییاسینی قبول ائتدی و کیچیک آغری داغی بؤلگه‌سینی تورکییه‌یه وئردی. بونون مقابیلینده تورکییه حکومتی ایرانا آغری داغیندان ۱۵۰ کم آرالیدا، ایکی اؤلکه آراسینداکی ۵۶۰ کم-لیک سرحددن داها جنوب‌دا بیر تورپاق ساحه‌سی وئردی. صحبت ایرانین اوزون مدتدیر طلب ائتدیی و ایکی اؤلکه آراسیندا پروبلم اولان کاتور بؤلگه‌سی ایدی. اونو دا خاطیرلاداق کی، تهرانین اراضی مبادیله‌سینی درحال قبول ائتمه‌سینده آتاتورکون ایران شاهی پهلوی ایله قوردوغو دوستلوغون رولو اولوب.
وانین کوتور بؤلگه‌سینده‌کی تورپاقلارین آغری داغی و اطرافی مقابیلینده ایرانا وئریلدیی سؤزوگئدن مقاویله تورکییه بؤیوک میللت مجلیسی طرفیندن ۱۹ ایون ۱۹۳۲-جی ایلده «امضالانان مقاویله‌نین تصدیق ائدیلمه‌سی حاقیندا قانون» ایله تصدیقلندی. «۲۳ مای ۱۹۳۲-جی ایلده تهران تورکییه-ایران سرحد خطینین معین ائدیلمه‌سی ایله باغلی» قرار ۱۸ ایوندا ت.ب.م.م-ده تصدیقلنیر، ۲۳ ایون ۱۹۳۲-جی ایل تاریخده «رسمی قزئت»ده یاییم‌لانیر.
بو تورپاق مبادیله‌سی ایله ناخچیوانلا تورکییه‌نی بیرلشدیره‌ن سرحد خطی یارانیب.
بو مقاویله‌نین تورک دیلینده ده، اینگیلیس دیلینده ده ترجمه‌سی، آمریکا مرکزی کشفیات ایداره‌سینین همین ایلین دکابرین‌دا حاضیرلادیغی حساباتین دا صورتی الیمیزده وار. بوتون بو سندلر گؤستریر کی، ایران و تورکییه آراسیندا سرحد و تورپاق مسئله‌سی ایکی طرفین ده ماراقلاری نامینه حل ائدیلیب، پول قارشیلیغین‌دا دئییل.
حاضردا ایکی دولت آراسیندا گئدیش-گلیش ناخچیوان مختار رسپوبلیکاسیندا یئرلشن و آذربایجان-تورکییه سرحدی اوزرینده یارادیلمیش کئچید منطقه‌سی - دیلوجودور. منطقه‌نین دیگر طرفی تورکییه رسپوبلیکاسینین ایغدیر ویلایتینین آرالیق ایلچه‌سیدیر. «دیلوجو» سرحد کئچید منطقه‌سی ایغدیر ویلایتین‌ده موجود اولان ۳ کئچید منطقه‌سیندن بیری اولسا دا، حاضردا فعالیت گؤستره‌ن یگانه منطقه‌دیر، همچینین بو منطقه تورکییه ایله آذربایجان آراسینداکی یگانه سرحد کئچید نقطه‌سی‌دیر.
مقاویله‌نین قبول ائدیلدیی ۱۸ ایون ۱۹۳۲-جی ایل تاریخلی پارلامنت پروتوکولوندا بئله بیر معلومات یوخدور. اگر کیمده‌سه بئله سند و فاکت وارسا بیزی چوخ سئویندیره بیلر.
