عزیز علیئوین قروپونون جنوبی آذربایجان‌داکی فعالیتی اورادا میللی شعورون فورمالاشماسینا، میللی-آزادلیق روحونون آلوولانماسینا تکان وئردی. آذربایجان تاریخینین ان شانلی صحیفهلریندن ساییلان ۲۱ آذر اینقیلابیندا عزیز علیئوین جنوب میسییاسینین بؤیوک تأثیری وار ایدی...
آذربایجانین ایکی گؤرکملی شخصیتینین عزیز علیئوین و ایمام موستافایئوین خطی ایله یازیلمیش سندلر ۱۹۴۱-۴۲-جی ایللرده سووئت اوردوسو ترکیبینده جنوبی آذربایجان‌دا فعالیت گؤسترمیش «عزیز علیئوین قروپو»نون فعالیتینین بعضی مقاملارینا آیدین‌لیق گتیریر.
۱۹۴۱-جی ایل آوقوست آیینین ۲۵-ده سووئت قوشونلاری ایران اراضی‌سینه یئریدیلدیکدن ۱۰ گون سونرا-سنتیابر آیینین ۵-ده جنوبی آذربایجان مسئله‌سینی موذاکیره ائتمک اوچون م. ج. باغیروو موسکوایا چاغیریلدی. موسکوا دانیشیقلاری زامانی راضی‌لیق الده ائدیلدی کی، آذربایجان اس اس ار-ده سفربر ائدیلمیش پارتییا، سوویت، حقوق-محافظه، تصروفات و مدنیت ایشچیلرینین مرحله‌لرله جنوبی آذربایجانا گؤندریلمه‌سینه باشلانیلسین.
بئله‌لیکله، آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کومیته سی کاتیبی عزیز علیئوین رهبرلیگی آلتین‌دا خصوصی قروپ یارادیلدی. دؤولت مدافعه کمیته‌سینین گؤستریشینه اساساً پولکوونیک-کومیسار عزیز علیئو تبریزده یئرلشمیش ۴۷-جی اوردونون حربی شوراسینین عضوو اولدو و اونا گئنیش صلاحیتلر وئریلدی.
۴۷-جی اوردونون ۲۳-جو کورپوسوندا باتالیون کومیساری وظیفه‌سینی ایجرا ائد‌ن امام موستافایئو ده «عزیز علیئو قروپو»نون ترکیبینده ایدی. باتالیون جنوبی آذربایجانین شیمال-غرب اراضیلرینه - اساساً ده اورمییه ویلایتینه نظارت ائدیردی. باشقا رگیونلارین‌دان فرق‌لی اولاراق، بورا چوخ مرکب بیر اراضی ایدی. بورادا آذربایجان‌لیلارلا یاناشی بیر نئچه ائتنیک قروپون یاشاماسی تخریبات‌چی قوه‌لرین و آلمان کشفیاتینین میللی-ائتنیک زمین‌ده توققوشمالار یاراتماق احتیمالینی گوجله‌ن‌دیریردی.
همین دؤورده باش وئره‌ن حادثه‌لری تام آیدین‌لیغی ایله چاتدیرماق، عینی زامان‌دا بو سندلرین اوخوجولار اوچون ماراقلی اولاجاغینی نظره آلاراق، اونلاری اولدوغو کیمی تقدیم ائدجییک.
حاقیندا صحبت آچدیغیمیز بیرینجی سندده - عزیز علیئوین ایمام موستافایئوه گؤندردیی (چوخ گومان کی، مخفی) ۲۸ دکابر ۱۹۴۱-جی ایل تاریخ‌لی مکتوبون‌دا اورمییه ویلایتینده یارانمیش گرگین وضعیت‌دن ناراحات‌چی‌لیغی یئر آلیر و اونا کونکرئت تاپشیریقلار وئریلیر:
«یولداش موستافایئو!
بیزده اولان معلوماتا گؤره، کوردلر اؤزلرینی لاییقینجه آپارمیرلار. خصوصاً ده حسن تئلو سؤیلییرمیش کی، اونلاری باکی‌دا سلاحلاندیراراق گؤستریش وئریبلر کی، هئچ بیر حاکمیت اورقانینا تابع اولماسینلار. بو جور تخریبات‌چیلاری تعجیلی اولاراق قایدا-قانونا تابع اولماغا دعوت ائتمک لازیمدیر. اگر بوندان سونرا دا بو جور فیتنه کار عمللرینی داوام ائتدیرسه‌لر ان جدی اؤلچولر گؤتورریک. ائله ایندی بوتون باشچیلارلا علاقه ساخلا و هامی‌سینی خبردار ائت. بوندان علاوه، دانیشیرلار کی، غیری-کورد میللتیندن اولانلارا کورد پالتاری گئییندیریب سلاحلاندیریرلار و اونلارا موختلیف فیتنه کار تاپشیریقلار وئریرلر. هئچ اولماسا بیر فاکت آشکارلاییب، اونلاری ایفشا ائلمک لازیمدیر. یواشا باره‌ده پولکون کومیساری ایله دانیشیلیب. او سنه دئیه‌جک. بیر سؤزله احتیاط‌لی اولماق و اونلارین سیزی تخریباتا چکمه‌سینه ایمکان وئرمه‌مک لازیمدیر».
اورمییه ویلایتینده قایدا-قانونون برپا اولونماسی ساحه‌سینده عزیز علیئو طرفیندن وئریلمیش تاپشیریقلارین نئجه یئرینه یئتیریلمه‌سی، ایمام موستافایئو طرفیندن ترتیب اولونموش راپورتدا اؤز عکسینی تاپیب. آنجاق بورادا بیر ماراقلی مسئله‌یه دقتینیزی جلب ائتمک ایستییرم کی، آرخیوده راپورتون ایکی نوسخه‌سی وار. گومان کی، دفترخانا کیتابیندا الله یازیلمیش بو راپورتلاردان بیرینین چاپ ماشینیندا اوزو چیخاریلاراق عزیز علیئوه گؤندریلیب. آنجاق اونلاردان هانسینین اساس واریانت اولدوغونو معین ائتمک مومکون دئییل.
«حربی شورانین عضوو،
پولکوونیک-کومیسار یول. علیئوه
اورمییه ویلایتیندهکی سیاسی وضعیت حاقیندا
اورمییه ویلایتینین گنرال-قوبئرناتورو سرتیب کوپل کوردلر قاییتدیقدان سونرا بئله بیر شایعه یایمیشدی کی، گویا کوردلر هامی‌سی سیلاحلانیب‌دیر. اونلار «عجم»لری اؤلدورمک و غارت مقصدیله اورمییه شهرینه و کندلرینه باسقین ائد‌جکلر. بو تخریباتا جواب اولاراق کوردلر آذربایجان کندلرینه گئده‌رک اوراداکی نفوذلو شخصلرله گؤروشدولر و ایضاح ائتدیلر کی، کوردلر اونلارلا قارداش کیمی یاشاماق ایستییرلر و باشقا میللتلرله دوشمن موناسیبت‌ده اولماق ایستمیرلر. بونون و بیزیم ایضاحات ایشیمیزین نتیجهسینده بو تخریباتین قارشی‌سی آلیندی. کوردلر طرفیندن هئچ بیر دوشمهنچیلیک حرکتلرینه یول وئریلمه‌مه‌سی، عکسینه اهالینین قورخمادان بیر-بیرینه قوناق گئتمه‌لری آذربایجان‌لیلار و کوردلر آراسیندا قارشی‌لیقلی اعتیمادی گوجلندیردی. بئله حاللارا دا راست گلینیردی کی، تورک کندلرینده بعضی آداملار کورد پالتاری گئیه‌رک اؤز کندلیلرینه هوجوم ائدیر و اونلاری غارت ائدیردیلر. بو تخریباتلارین اوستو ائله کندلیلرین اؤزلری طرفیندن آچیلدی و بوندان سونرا بئله حادثه‌لر باش وئرمه‌دی. برندوزچای و بردوست محاللاریندا کوردلرین ایشتیراکییلا ۳ دفعه یوللاردا سویغونچولوق حادثه‌سی باش وئریب. چاروادارلارین و گلمه‌لرین آتلاری اللریندن آلینیب. بیزیم موداخیله‌میزدن سونرا بوتون غارت اولونموش ماللار صاحبلرینه قایتاریلیب و سون واختلار بئله حادثه‌لر تکرارلانماییب.
آیری-آیری کورد باشچیلارینین بیر-بیرینه قارشی دوشمن موناسیبتی آیدین نظره چارپیر. مثلاً: قدیر خان زرو بیه، بوتون شکاکیلر و خیناریلر ایسه عمر خانا نیفرت ائدیرلر. قدیر خان و عمر خان بیزیم یانیمیزدا اولدولار و بیز اونلاری خبردار ائتدیک. کوردلرین بؤیوک اکثریتینین اوندان خوشلانمادیغینی و اونو نفوذ صاحبی کیمی قبول ائتمدیکلرینی باشا دوشهن عمر خان دفعه‌لرله آند ایچدی کی، اؤز خالقینا صادقدی و بیزدن خواهیش ائتدی کی، اونون حاقیندا یاییلان شاییه‌لره اینانمایاق.
سون دؤورلرده اورمییادا موختلیف میللتلر طرفیندن تشکیل اولونموش ۴ درنک فعالیت گؤستریردی. بو درنکلر دئمک اولار کی، لگال فعالیت گؤستریردیلر. اونلار اساساً آنتی‌فاشیست تبلیغاتی، روسییادا اینقیلابی حرکاتین اؤیرنیلمه‌سی و خالقلار آراسیندا دوستلوغون محکملندیریلمه‌سی ایله مشغول ایدیلر. بو درنکلر حاضردا بیرلشمک و «توده آذربایجان» پارتییاسینا داخیل اولماق ایستییرلر. آنجاق بورادا پارتییانین نومایندلیینین اولماماسی اوزوندن اونلارین فعالیتی دایاندیریلیب و تبریزدن گؤستریش گؤزلییرلر. ایران حکومتینه قارشی یؤنلمیش هر هانسی کوتلوی حرکاتین باش وئرمه‌سینین قارشی‌سینی آلماق اوچون بیز بوتون درنکچیلری خبردار ائتمیشیک کی، آرتیق حرکتلره یول وئرمه‌سینلر. اونلار بیزیم طرفدن باشقا گؤستریش و تعلیمات آلمیرلار. بیزیمله یاخیندان علاقه ساخلایان یالنیز یولداش سولیمانوودور. بو مسئله ایله باغلی سیزین گؤستریشلرینی گؤزلییریک. بئله کی، بو قروپلار گله‌جکده بیزیم سیاستیمیزه خییر وئرمک عوضینه بؤیوک زیان وورا بیلرلر. چونکی، اونلار سونراکی فعالیت اوچون هئچ بیر کونکرت تاپشیریق و تعلیمات آلمیرلار.
بو قروپلاردان بیری (ان جدیسی-.م.) کئچمیش مهاجیرلر، مجاهیدلر و آزادفیکیرلی آذربایجان‌لیلار طرفیندن تشکیل اولونوب. بو قروپون باشیندا بیلال آزادی، آغابی، عسگر آغا، چایچی حسن و ب. دایانیر.
ایکینجی قروپ یوشییا بی دانییل و یواش پیرا پیرایوین رهبرلیگی ایله آسورییالیلار آراسیندا یارادیلیب. یواش پیرا پیرایئو چوخ معمالی شخصیت‌دیر و او ۸ یانوار ۴۲-جی ایل تاریخ‌ده تبریزه خصوصی شعبه‌نین سرانجامینا گؤندریلیب. یاخشی اولاردی کی، او تجرید اولونسون و اورمییایا گئری قاییتماسینا ایمکان وئریلمه‌سین. چونکی، اونون درنیینین عضولری اساساً تخریباتچیلار و کئچمیش جانیلردیر. اساساً اوغورلوقلا و اهالینی ترور ائد‌رک پول آلماقلا، هانسی‌سا سیاهیلار ترتیب ائدیب اهالیدن پول ییغماقلا مشغولدورلار.
اوچونجو قروپو ارمنی گنجلری تشکیل ائدیب و عضولر آراسیندا بیر نئچه آذربایجانلی دا وار. اونلارا چکمه‌چی آغاجان و آمازاس رهبرلیک ائدیر.
نهایت، دکابرین اولین‌ده بورایا مهاباددان «خیزبی آزادی کوردیستان» تشکیلاتی آدیندان عزیز زندی (کئچمیش‌ده عزیز امانی- ای.م.) دئییلن بیر آدام گلیب. اوندا تشکیلاتین بلانکلاری، کونورتلری، بلاکنوتلاری و «کومیته عالی کوردیستان» یازیسی اولان اووال فورمالی مهورو وار. کوردلرین ایچریسینه گئتمک ایسته‌سه ده، بیز اونو گئری قایتاردیق و یولداش سولیمانووون مکتوبو ایله تبریزه، یولداش آتاکیشیئوین یانینا گؤندردیک. شخصیتی شوبهه‌لی‌دیر. خواهیش ائدیریک اورادا یوخلاییب اونون حاقیندا بیزه تعلیمات وئرسینیز. چوخ گومان کی، او کیم طرفیندنسه گؤندریلیب و اؤزونو باشقا آدلا قله‌مه وئریر. چونکی، نه بو تشکیلاتین ترکیبی، نه ده هارادا یئرلشمه‌سی حاقیندا بیزده هئچ بیر معلومات یوخدور. بو آدام مهابادداکی قاضی محمدله قاتی دوشمن‌دیر و حتی اونو فاشیست آدلاندیریر.
اورمییه ویلایتینین کئچمیش گنرال-قوبرناتورو کوپلین دکابر آیینین سونو یانوار آیینین اولین‌ده آپاردیغی فیتنکار فعالیت نتیجهسینده اورمییادا تهلوکه‌لی وضعیت یارانمیشدی. اهالییه قارشی ترور نتیجهسینده تبریزه و تهرانا کوتلوی شکیلده کؤچ باشلامیشدی. اکثر صاحیبکارلار، ایری تاجیرلر و بیر چوخ مأمورلار پانیکا ایچریسین‌ده اورمییادان گئدیردیلر. آخشام ساعت ۶-دان سونرا هئچ کیم ائوده‌ن چیخمیردی. حتی اینضیباطی ایداره‌لر (پولیس و ژاندارمئرییا- İ.م.) بئله باغلانیردی. بونا سبب ایسه آشاغیداکی حادثه‌لر ایدی:
۱)۲۶/ ۱۲-جی-۴۱ آخشام ساعت ۱۰ راده‌لرین‌ده قوبئرناتورلوق بیناسینین یانین‌داکی میدان‌دا رئوولوئردن ۵ دفعه آتش آچیلماقلا گیزلی پلیسین میللیتجه آسورییالی آگنتی یارالاندی. آنجاق او پولیسلرین سورغوسو زامانی اونو وورانی تانی‌سا دا آدینی دئمه‌دی. گنرال-قوبئرناتور کوپل بونو آسورییالیلارین کمیته‌سی ایله باغلاییر.
۲)۳۱/ ۱۲-جی-۴۱ ایل. گیزلی پلیسین رئیسی ولی‌زاده و پلیس ایشچی‌سی اؤلدورولدو.
۳)۱/ ۱-جی-۴۲ ایل. گیزلی پلیسین داها بیر آگنتی اؤلدورولدو.
۴) ۸/ ۱-جی-۴۲ ایل. گئجه آتلی قولدور دسته‌سی شهر داروازاسی (بالاو داروازاسی) یاخینلیغین‌داکی ژاندارمرییا پوستونا باسقین ائدیب. ۳ ژاندارمی، ۱ پلیس ایشچی‌سینی و چایچینی اؤلدوروب، ۱ مالییه ایشچی‌سینی ایسه یارالاییبلار. قولدورلار اؤزلری ایله ۴ توفنگ و ۲۵۰ تومن پول آپاریبلار. دئییله‌نلره گؤره بو دسته‌یه کئچمیش کونترابانداچی و اوزون زامان ایران حبسخاناسیندا یاتمیش چایچی قمبر رهبرلیک ائدیر. بو حادثه‌دن سونرا شهر اهالی‌سی هیجان ایچری‌سینده‌دیر. خصوصاً ده مأمورلار و صاحیبکارلار ائولریندن باییرا چیخمیرلار. گنرال-قوبئرناتور کوپه‌له آنونیم مکتوب یازیبلار کی، اونو دا اؤلدوره‌جکلر. او کومندانت ایداره‌سینی اتهام ائدیردی کی، اونلار قاتیللری و جینایتکار المنتلری حبس‌دن بوراخدیقلارینا گؤره بو حادثه‌لر باش وئریر.
۵)۱۰/ ۱-جی-۴۲ ایل. گئجه شهرین پلیس و ژاندارمرییا پوستلاری طرفینده پراکنده آتیشمالار باشلادی و بو تخریباتین سحریسی گونو تئزدن گنرال-قوبئرناتور کوپل تورکییه کونسولونون ماشینیندا تبریزه قاچدی.
۶)بوندان باشقا کندلرده ده بیر نئچه قتل و سویغونچولوق حاللاری باش وئریب. شهر اطرافینداکی کندلردن بیرینده قارت مقصدیله بیر عائله‌نین ۴ عضوو قتله یئتیریلیب.
کوپلین گئدیشین‌دن سونرا هئچ بیر حادثه باش وئرمدی، جماعت ساکیتلشدی و کؤچمه‌لر دایاندی. طرفیمیزدن اهالی آراسیندا گئنیش ایزاهات ایشی آپاریلدی و حال-حاضردا دئمک اولار کی، شهرده قایدا-قانون برپا اولونوب.
فهله-کندلی قیرمیزی اوردوسو حیصه‌لرینین کمکی ایله شهرده پوست و پاتروللاری گوجلندیرمیشیک. جینایتکار المنتلردن بیر نئچه‌سی حبس اولونوب، بیر نفر ایسه جینایت باشیندا اؤلدورولوب. ۲ باندانی لغو ائتدیکدن سونرا یوللاردا دا سویغونچولوق حادثه‌لری باش وئرمیر. ۵ نفرلیک بیرینجی باندا سولدوز کوردلریندن، ۱۱ نفرلیک ایکینجی باندا ایسه عربلی کندیندن ایدی.
حال-حاضردا داغ عسگرآباد و هالتاوا کندلرینده قیشلاق‌لی نعمت و علی اسگرابادینین رهبرلیک ائتدیکلری بیرلشمیش سلاح‌لی قولدور دسته‌سی وار. اونلاردان بیرینجی‌سی کؤهنه دوشمهنچیلیک زمینینده قیشلاق کندینی تمامیله داغیدیب و بیر نئچه نفری قتله یئتیریب. بو دسته‌نی آشکار ائدیب دارماداغین ائتمک اوچون ایمکانیمیز وار. (گؤستریش وئرمیینیزی خواهیش ائدیره‌م). کندلیلر چوخ ناراحاتدیرلار. چونکی، باشقا جینایتکار المئنتلر ده ائتدیکلری جینایتلری بو دسته‌نین اوستونه ییخیرلار.»
راپورتلا، یاناشی سندلرین آراسیندا بیر نئچه قبض ده وار. بونلار قارت اولونموش اشیالارین سویغون‌چولاردان آلینیب صاحبلرینه قایتاریلماسی حاقیندا قبزلردیر. اونلاردان بیرینی دقتینیزه چات‌دیریریق.
«قبض
من شیخی ایلیاس بو قبضله تصدیق ائدیره‌م کی، ا. آغایئو و موستافایئوین ایشتیراکی ایله آشاغی‌دا آدلاری سادالانان اشیالاریمی گئری آلدیم:
۱)۵ عدد گوموش کوزه
۲)بیر گوموش پول
۳)بیر گوموش شکر قابی
۴)بیر قیزیل ساعت
۵)۴۵۰ (دؤرد یوز اللی) ایران تومنی
۶)۲۸۳ روبل (ایکی یوز سکسن اوچ) سووئت پولو
ایمضا: (شئیخی ایلیاس)
۲۵.۱.۴۲-جی ایل»
محض بو قبضی تقدیم ائتمییمیزین اساس سببلریندن بیری ده اوندان عبارتدیر کی، بو سندده گؤستریلمیش تاریخ‌دن جمعی ۴ گون سونرا باش وئره‌ن سیاسی پروسئسلر عزیز علیئوین قروپونون تالعینی حل ائتدی.
۱۹۴۲-جی ایلین یانوار آیینین ۲۹- دا تهران‌دا یئرلی واختلا ساعت ۱۸:۱۵-ده اس اس ار ای، بؤیوک بریتانییا و ایران آراسیندا متفیق‌لیک حاقیندا موقاویله ایمضالاندی و ایران آنتی‌هیتلر کوالیسییاسینین عضوونه چئوریلدی. فورال آیینین ۱۰-دا ایران شاهی محمد رضا پهلوی آمریکا پرزیدنتی روزوئلته مراجعت ائد‌رک اوندان ایرانین اراضی بوتؤولویونون و موستقیللیینین قارانتی کیمی چیخیش ائتمه‌سینی خواهیش ائتدی.
فئورال آیینین اورتالاریندا قروپون اورمییه ویلایتیندهکی فعالیتی سونا چاتدی. ۱۵-جی قافقاز کورپوسونون کومان‌دیری پولکوونیک سلیوانوو طرفیندن باتالیون کومیساری امام موستافایئوه وئریلمیش ۱۷ فئورال ۱۹۴۲-جی ایل تاریخ‌لی خیدمتی رای‌ده اونون اورمییاداکی فعالیتی خصوصیله یوکسک قیمتلندیریلیردی:
«ایران آذربایجانین‌دا اولدوغو مدت‌ده یولداش موستافایئو چوخ بؤیوک ایش آپاریب. اونون اورمییه ویلایتیندهکی فعالیتی سایه‌سینده فاشیست یؤنوملو تشکیلاتلارین سوویت حکومتینین نفوذدان سالینماسینا و اس اس ار ای، اینگیلتره و ایران آراسین‌داکی دوستلوق علاقه‌لرینه ضربه وورولماسینا یؤنلمیش قیام و ترورچولوق فعالیتلرینین اوستو واختیندا آچیلمیش و بئشیین‌ده‌جه بوغولموشدور.
یولداش موستافایئو اهالی آراسیندا سوویت حکومتینین سیاستینین ایضاح ائدیلمه‌سی، اونلارا معاریف‌چیلیک و سانیتار خیدمت گؤستریلمه‌سی ساحه‌سینده خصوصاً بؤیوک ایش گؤرموشدور.»
۱۹۴۲-جی ایلین مارت آیین‌دان باشلایاراق موسکوا جنوبی آذربایجان‌دا عزیز علیئوین میسییاسینی یئکونلاشدیرماغا باشلادی و آیین آخیریندا بورادا آرتیق بیر نئچه نفرلیک کیچیک بیر قروپ قالمیشدی.
عزیز علیئوین قروپونون جنوبی آذربایجان‌داکی فعالیتی اورادا میللی شعورون فورمالاشماسینا، میللی-آزادلیق روحونون آلوولانماسینا تکان وئردی. آذربایجان تاریخینین ان شانلی صحیفهلریندن ساییلان ۲۱ آذر اینقیلابیندا عزیز علیئوین جنوب میسییاسینین بؤیوک تأثیری وار ایدی.
فضولی صابیر اوغلو نون مقاله‌سی
